Andrzej Lipkowski

Andrzej Wojciech Lipkowski^[1] (ur. 23 kwietnia 1946, zm. 27 listopada 2014) – polski biochemik, profesor nauk medycznych, dyrektor Instytutu Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. Mirosława Mossakowskiego PAN w Warszawie, specjalista w dziedzinie chemii, biologii i farmakologii peptydów mózgowych i ich pochodnych^[2]. Syn pedagoga Ottona Lipkowskiego^[1], brat fizykochemika Janusza Lipkowskiego^[3].

W 1964 r. ukończył VI Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Reytana w Warszawie^[4], a w 1969 r. studia na Wydziale Chemii Uniwersytetu Warszawskiego^[2]. Uczeń prof. Stefanii Drabarek^[5][6].

Jako młody pracownik naukowy UW wziął udział od października 1973 do kwietnia 1974 w III Wyprawie Polskich Biologów na Antarktydę^[5][7]. Na Wydziale Chemii UW pracował do 1990 r.^[2]. Stopień doktora uzyskał tam w 1976 r.^[8], staż podoktorski odbył w latach 1977–1978 w laboratorium profesora George’a Floureta na Northwestern University (Chicago, USA)^[6]. W 1983 r. pracował naukowo w Max Planck Institute for Psychiatry (Monachium, Niemcy) u profesora Albert'a Herz'a^[9]. Habilitację zrobił na macierzystym Wydziale Chemii Uniwersytetu Warszawskiego w 1984 r.^[8]

W latach 1986-88 pracował naukowo w laboratorium prof. Philipa Portoghese na University of Minnesota (Minneapolis, USA)^[9].

W 1988 r. był pracownikiem naukowym University of Arizona (Tucson, USA), a w 1990 visiting scholar w Tufts University School of Medicine (Boston, USA)^[10].

Po powrocie do Polski, od 1991 r. prowadził utworzony przez siebie Zakład Neuropeptydów w Centrum Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN^[10]. W latach 1992–2010 jednocześnie kierował Zakładem Biotechnologii Instytutu Chemii Przemysłowej w Warszawie^[10][11].

Nominację na profesora nauk medycznych otrzymał w 2001 r.^[2].

W 2010 r. został wybrany na dyrektora IMDiK PAN, którym kierował do śmierci w 2014 r.^[2][12]

Podczas wyprawy antarktycznej na przełomie lat 1973/1974 zajmował się badaniem systemu odżywiania się ryb, poszukiwaniem DDT i innych środków trujących w ich organizmach^[13] oraz izolowaniu białek z kryla antarktycznego^[5]. Bardzo wcześnie skierował swoje zainteresowania badawcze na możliwość stosowania średniocząsteczkowych związków organicznych, zwłaszcza peptydów, w praktyce medycznej^[2]. Na stażu podoktorskim w Northwestern University zajmował się syntezą analogów oksytocyny. Po powrocie z USA do Polski zaprojektował i przeprowadził syntezę dimerycznego analogu enkefaliny - bifaliny. Badania nad tym związkiem, o wielokrotnie większej aktywności przeciwbólowej od morfiny, zaowocowały jego habilitacją^[10]. Podczas pracy na University of Minnesota zsyntetyzował norbinaltorphiminę (norNBI), która jest selektywnym antagonistą receptorów opioidowych typu κ. Jest on do dziś stosowany w laboratoriach przy badaniach opioidowych^[10][9]. Na University of Arizona podjął wieloletnią współpracę z prof. Victorem Hrubym, a w 1990 r. w Tufts University School of Medicine (Boston, USA) z anestezjologiem, prof. Danem Carrem - dotyczyła ona peptydów o działaniu przeciwbólowym^[10].

Był pionierem poszukiwań nowych substancji i metod zwalczania przewlekłego bólu oraz wprowadzania nowoczesnych metod podawania leków do miejsca ich oczekiwanego działania^[14]. We współpracy z Kyoto University zidentyfikował i zbadał szereg biologicznie aktywnych białek roślinnych, w tym regulujących ciśnienie krwi. Jego prace nad białkami naturalnymi zaowocowały również opracowaniem oryginalnych białkowych szkieletów do trójwymiarowej hodowli komórek, w tym komórek macierzystych^[15].

Opracował ponad 30 wniosków patentowych. Był organizatorem nauki, współpracował z licznymi ośrodkami badawczymi w Polsce i zagranicą. Upowszechniał osiągnięcia wśród firm biotechnologicznych oraz kierował dużymi zespołami badawczymi. Jego aktywność na tym polu zaowocowała stworzeniem trzech tzw. klastrów - powiązań kooperacyjnych (Mazowiecki Klaster Peptydowy, Klaster Leczenia Bólu oraz "ALICE-MED"), na których tworzenie i rozwój uzyskał 4-krotnie finansowanie z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Był koordynatorem projektu integrującego prace jedenastu zespołów z sześciu krajów, tworzącego międzynarodowe konsorcjum badawcze realizujące grant europejski STREP w ramach 6 Programu Ramowego, mający na celu opracowanie nowych generacji leków przeciwbólowych dla leczenia bólów nowotworowych^[2].

Opublikował ok. 120 prac z obszaru neuronauk z indeksem Hirscha wynoszącym 37^[16].

Zainteresowań nie ograniczał do zastosowań biochemii w medycynie. Był współtwórcą m.in. paliwa Gliperol do silników wysokoprężnych^[17].

Od listopada 1969 r. był członkiem Stronnictwa Demokratycznego. Pełnione funkcje: przewodniczący Koła Międzywydziałowego SD przy Uniwersytecie Warszawskim (1971–1973), członek Stołecznego Komitetu SD (1981–1984), wiceprzewodniczący Uczelnianego Komitetu SD UW (1982–1983), przewodniczący Uczelnianego Komitetu SD UW (1983–1987). Był też członkiem ZSP (1964–1968) i działaczem związków zawodowych: ZNP (1969–1986) oraz NSZZ "Solidarność" (1980–1981)^[1].

• Złoty Krzyż Zasługi (2012)^[18]
• Nagroda Prezesa Rady Ministrów za działalność w roku 2012 (2013)^[19]
• Krzyż Komandorski "Merite de L'Invention" za szczególne zasługi dla wynalazczości (odznaczenie belgijskie, 2006)^[20]

Publikacje cytowane ponad 100 razy (w nawiasach liczba cytowań do marca 2025 wg Web of Science)^[21]:

• P.S.P.S. Portoghese P.S.P.S., A.W.A.W. Lipkowski A.W.A.W., A.E.A.E. Takemori A.E.A.E., Binaltorphimine and nor-binaltorphimine, potent and selective kappa-opioid receptor antagonists, „Life Sciences”, 40 (13), 1987, s. 1287–1292, DOI: 10.1016/0024-3205(87)90585-6, PMID: 2882399 [dostęp 2025-03-26]  (ang.). (571)
• Ewa D.E.D. Marczak Ewa D.E.D. i inni, New antihypertensive peptides isolated from rapeseed, „Peptides”, 24 (6), 2003, s. 791–798, DOI: 10.1016/s0196-9781(03)00174-8, PMID: 12948830 [dostęp 2025-03-26]  (ang.). (190)
• P.S.P.S. Portoghese P.S.P.S. i inni, Binaltorphimine-related bivalent ligands and their kappa opioid receptor antagonist selectivity, „Journal of Medicinal Chemistry”, 31 (4), 1988, s. 836–841, DOI: 10.1021/jm00399a026, PMID: 2832604 [dostęp 2025-03-26]  (ang.). (161)
• A.S.A.S. Portoghese A.S.A.S., A.W.A.W. Lipkowski A.W.A.W., A.E.A.E. Takemori A.E.A.E., Bimorphinans as highly selective, potent kappa opioid receptor antagonists, „Journal of Medicinal Chemistry”, 30 (2), 1987, s. 238–239, DOI: 10.1021/jm00385a002, PMID: 3027336 [dostęp 2025-03-26]  (ang.). (144)
• P.J.P.J. Horan P.J.P.J. i inni, Antinociceptive profile of biphalin, a dimeric enkephalin analog, „The Journal of Pharmacology and Experimental Therapeutics”, 265 (3), 1993, s. 1446–1454, DOI: 10.1016/S0022-3565(25)38254-6, PMID: 8389867 [dostęp 2025-03-26]  (ang.). (126)
• A.W.A.W. Lipkowski A.W.A.W., A.M.A.M. Konecka A.M.A.M., I.I. Sroczyńska I.I., Double-enkephalins–synthesis, activity on guinea-pig ileum, and analgesic effect, „Peptides”, 3 (4), 1982, s. 697–700, DOI: 10.1016/0196-9781(82)90173-5, PMID: 7134034 [dostęp 2025-03-26]  (ang.). (123)

• AleksandraA. Misicka AleksandraA., History of Peptide Research in Warsaw [online], 2017 [dostęp 2025-03-23]  (ang.).