Bardesanes

Informacje ogólne

Bardesanes, Bardesan, syr. Bar-Daisan (154–222), syryjski, filozof, teolog i poeta. Urodzony w Edessie w Osroene. Kronika Edessańska wskazuje dokładną datę jego urodzin – 11 lipca 154 r. Był wykształconym arystokratą (biegłym w filozofii, astrologii, nauce i muzyce) i bliskim towarzyszem króla Abgara Wielkiego (Abgara bar Maanu, Abgara VIII). Mieszkał i tworzył w Edessie, niemniej, po tym, jak Karakalla strącił Abgara z tronu, Bardesanes musiał uciekać do Armenii, skąd powrócił dopiero za panowania Heliogabala. Bardesanes należał do elity Edessańskiej. Elegancko się ubierał, swobodnie czuł się wśród dostojników i innych arystokratów. Był znakomitym łucznikiem. Uważany jest za pierwszego znanego twórcę w Edessie piszącego w języku syriackim. Uznawany jest także przez niektórych myślicieli za twórcę gnozy. Bardesanes miał naśladowców, jednakże nie był nigdzie przedstawiany jako „apostoł” Edessy.

Bardesanes był wyjątkowo ciekawą postacią oraz istotnym przedstawicielem arystokracji Edessy. „Z innych źródeł wiemy, że on sam lub jego rodzice przybyli ze wchodu (bywał nazywany Partem), lecz wychował się razem z królem Abgarem, został później mędrcem i, co ważne, chrześcijaninem przez kolejne pokolenia coraz silniej oskarżanym o herezję”.

Poglądy

Według Euzebiusza, Teodoreta i św. Hieronima, Bardesanes początkowo był zwolennikiem gnostyckiej doktryny Walentyna, która wpłynęła na jego skrajnie dualistyczny pogląd na świat. W drugiej połowie życia Bardesanes miał się nawrócić na chrześcijaństwo. Według Euzebiusza z Cezarei (Historia ecclesiastica 4,30) odciął się wówczas od nauk Walentyna i uznał Boga za stworzyciela świata i człowieka, którego Bóg obdarzył wolną wolą. Odrzucał jednak pogląd dotyczący zmartwychwstania ciał, a także nie uznawał Chrystusa za w pełni człowieka.

Św. Epifaniusz twierdzi jednak, że Bardesanes dopiero po śmierci Abgara przeszedł do walentynianów.

W doktrynie religijnej Bardesana silnie odczuwalny jest wpływ bliskowschodniej astrologii (uznanie ciał niebieskich za żywe istoty oddziałujące czynnie na człowieka). Niemniej, Syryjczyk zauważał, że niezależnie od tego, że układ planet i gwiazd jest taki sam nad różnymi narodami, to mają one inną wiarę, inne obyczaje. Zatem, dla Bardesanesa czas jest wolny dla ludzkich wyborów, a fatum nie istnieje i odczyty astrologiczne nie mogą determinować losów człowieka, a z wolnością wyboru wiąże się odpowiedzialność za jego konsekwencje. Bardesanes uważał, że to, co wyróżnia człowieka spośród innych stworzeń, to właśnie Boży dar wolności.

Zostawszy chrześcijaninem, Bardesanes porzucił astrologię, ale nie wypierał się tego, że wcześniej należał do jej zwolenników.

Jako chrześcijanin, Bardesanes wspominał w „Księdze praw krajów” o chrześcijańskich praktykach religijnych, takich jak posty i nabożeństwo pierwszego dnia tygodnia.

Antropologia Bardesanesa jest szczególnie widoczna w tym, jak rozumiał on zmartwychwstanie: twierdził, że osobowość człowieka znajduje się w duszy, uznał zatem, że zmartwychwstanie jedynie dusza zmartwychwstanie. W momencie śmierci – twierdzi Bardesanes – ciało rozkłada się, dusza zaś obumiera niecałkowicie, ale istnieje niejako w cieniu i samodzielnie nie jest w stanie odzyskać swojej pełni. Adam, poprzez swój grzech, sprowadził na człowieka śmierć i dopiero Chrystus, przez swoje Dzieło Zbawcze przezwyciężył śmierć, umożliwiając duszy ludzkiej odzyskanie jej pełni i przejście do Królestwa.

Bardesanes uznał, że potwierdzeniem jego teologii odnośnie zmartwychwstania duszy są słowa Jezusa z Ewangelii św. Jana (J 8,51): „Zaprawdę, zaprawdę, powiadam wam: Jeśli kto zachowa moją naukę, nie zazna śmierci na wieki» ”. Spostrzegłszy, że mimo tego, uczniowie Jezusa pomarli, zatem – jak twierdził Syryjczyk – Jezus musiał mówić o śmierci duszy, a nie ciała.

Apologetyka Bardesanesa skupiała się, przede wszystkim, na obronie chrześcijańskiej koncepcji człowieka przed pogańskimi wizjami dotyczącymi losu oraz kosmicznego determinizmu.

Wspólnota uczniów Bardesanesa

„Księga Praw Krain” wskazuje na to, że Bardesanes wybrał najczęstszy w II w model sposobu nauczania – szkołę filozoficzną, która gromadziła uczniów wokół mistrza, który nauczał według swojego poglądu filozoficzno-teologicznego, korzystając z form nauczania, takich jak dyskusje, wykłady czy zadawanie pytań i odpowiadanie na nie. Jednakże, Bardesanes preferował wykłady i pytania. Dyskusje chętnie podejmował z uczestnikami innych szkół filozoficznych, angażując także słuchaczy swojej szkoły. Spotkania wspólnoty Bardesanesa odbywały się regularnie w domu jednego z uczniów i miały charakter otwarty. Uczniowie zwracali się do Bardesanesa „Panie” lub „Ojcze Bardesanesie”.

Twórczość

Bardesanes był autorem dużej liczby hymnów w języku syryjskim, w których przedstawił swoją doktrynę, między innymi:

- Dialog o przeznaczeniu (fatum)

- Hymn o perle (prawdopodobnie) - część apokryficznych Dziejów św. Tomasza, których autor pozostawał pod silnym wpływem Bardesanesa.

Słynnym dziełem Bardesanesa jest „Księga Praw Krain” – traktat, spisany przez jednego z jego uczniów – Filipa, opisujący wpływ przeznaczenia na los człowieka, ukazujący w tym kontekście zwyczaje ludów Wschodu i Zachodu świata z perspektywy pogranicza rzymsko-irańskiego.

Warto podkreślić, że Bardesanes komponował hymny i tworzył poezję o charakterze teologicznym, w celu popularyzacji swoich nauk wśród wyznawców. Była to typowa praktyka, charakterystyczna dla wschodnich tradycji chrześcijańskich, co wskazuje na to, że Bardesanes nie był jedynie filozofem akademickim, ale także nauczycielem, który próbował ukazać swoją wizję chrześcijaństwa w zrozumiałej formie.

Wszystkie dzieła Bardesanesa zostały spisane przez innych. Nie zachowały się żadne utwory tego filozofa i teologa napisane stricte przez niego^[1].

Przeciwnicy

Efrem Syryjczyk

ułożył pieśni, nazwane Carmina Nisibena, wśród których kantyki nr 43-51 bronią wiary w zmartwychwstanie przeciw Bardesanowi, a także Manesowi i Marcjanowi.

Ciekawostki

- Juliusz Afrykańczyk, podczas wizyty na dworze królewskim w Edessie, spostrzegł, że Bardesanes doskonale strzela z łuku. Chcąc zaimponować gościowi i innym dostojnikom, Bardesanes poprosił jednego z młodzieńców, by stanął naprzeciwko niego i zasłonił się tarczą, po czym, jak gdyby malując, wystrzeliwanymi strzałami utworzył na tarczy szczegółowy obraz młodzieńca.

Juliusz Afrykańczyk był zdumiony odkryciem, że łucznictwo jest nie tylko sposobem walki, ale może służyć także jako forma rozrywki.

- Efrem z Nisibis, w swoim dziele „Żywot”, opisał odzyskanie od siostry Bardesanesa skażonej heretycko ewangelii, za co ta domagała się korzyści seksualnych.

• 1. Andrade Nathanael, The Syriac "Book of the laws of the countries", Eusebius' "Preparation for the gospel", and the "Clementine recognitions" : early witnesses for Christianity in Central Asia?, Electrum : journal of ancient history. Vol. 22 (2015), s. 159-171.
  2. Beck E., ‘Bardaisan und seine Schule bei Ephräm’, LM 91 (1978), 271–333.
  3. Biblia Tysiąclecia, wersja internetowa: biblia.deon.pl
  4. Bousset Wilhelm, Hauptprobleme der Gnosis, Gottingen : Vandenhoeck & Ruprecht, 1973.
  5. Burkitt F. Crawford, Early Christianity Outside the Roman Empire, Piscataway, NJ : Gorgias Press, 2002.
  6. Camplani A., ‘Bardesane et les bardesanites’, Annuaire, École Pratique des Hautes Études 112 (2003–4), 29–50.
  7. Camplani A., ‘Rivisitando Bardesane’, Cristianesmo nella Storia 19 (1998), 519–96.
  8. Drijvers H. J. W., Bardaisan of Edessa (1965).
  9. Drijvers H. J. W., in TRE , vol. 5 (1979), 206–12.
  10. Drijvers H. J. W., The Book of the Laws of Countries (1965; repr. 2007). (Syr. with ET)
  11. eadem, ‘Bardaisan of Edessa, philosopher or theologian?’, ZAC 10 (2006), 442–61.
  12. eadem, ‘Die Schöpfungstheologie des Bardaisan von Edessa’, in Edessa in hellenistisch-römischer Zeit. Religion, Kultur und Politik zwischen Ost und West, ed. L. Greisiger et al. (BTS 116; 2009), 219–229.
  13. Hahn Augustus, Bardesanes Gnosticus Syrorum Primus Hymnologus : Commentatio Historico-Theologica, Piscataway, NJ : Gorgias Press, 2012.
  14. Hopfner Theodorus, Fontes historiae religionum ex auctoribus Graecis et Latinis collectos . Fasc. 2, Pars 5, Fontes historiae religionis Aegyptiacae, Pars 5: Auctores aetatis Byzantinae mediae, Berlin : De Gruyter, 2021.
  15. Hort F. J. A., ‘Bardaisan’, in DCB , vol. 1 (1911), 250–60. (still useful, even though outdated in several respects)
  16. Jansma T., Natuur, lot en vrijheid. Bardesanes, de filosoof der Arameeërs en zijn images (1969).
  17. Jędrzejewska Daria, Chrystianizacja i romanizacja elit w rzymskiej Edessie, Vox Patrum : antyk chrześcijański. [T.] 73 (2020), s. 25-48.
  18. Jurasz Izabela, Bardesane : philosophe chrétien d'Édesse, Nurt SVD : półrocznik misjologiczno-religioznawczy. R. 49, z. 1 (2015), s. 80-93.
  19. Jurasz Izabela, Mystères "blasphématoires" de Bardesane, Nurt SVD : półrocznik misjologiczno-religioznawczy. R. 48, z. 2 (2014), s. 64-90.
  20. Krannich T. and Stein P., ‘Das “Buch der Gesetze der Länder” des Bardesanes von Edessa’, in ZAC 8 (2004), 203–29. (GT)
  21. Levi Della Vida G. (ed. R. Contini), Pitagora, Bardesane e altri studi siriaci (1989).
  22. Lund J. A., The Book of the Laws of Countries. A Key-Word-in-Context Concordance (2007).
  23. Nau F., Bardesanes. Liber legum regionum (PS I.2; 1907), 490–697. (Syr. with LT)
  24. Newbold William Romaine, Bardaisan and the Odes of Solomon, Piscataway, NJ : Gorgias Press, 2007.
  25. Poirier P. and Crégheur E., ‘Foi et persuasion dans le Livre des Lois des Pays’, LM 116 (2003), 329–42.
  26. Possekel U., ‘Bardaisan of Edessa on the resurrection’, OC 88 (2004), 1–28.
  27. Possekel U. Bardaisan of Edessa: Philosopher or Theologian?, Zeitschrift für Antikes Christentum 10(3) (2007):442-461.
  28. Preuschen Erwin, Zwei Gnostische Hymnen : Mit Text Und Übersetzung, Giessen : J. Ricker'sche Buchhandlung, 1904.
  29. Skjaervo P. O., in EIr , vol. 3 (1989), 780–5.
  30. Teixidor J., Bardésane d’Édesse. La première philosophie syriaque (1992).
  31. Teixidor J., in Dictionnaire des philosophes antiques, ed. R. Goulet, vol. 2 (1994), 54–63. (incl. further references)
  32. Winter F., Bardesanes von Edessa über Indien (1999).
  33. Żelazny Jan, Koncepcja czasu w chrześcijaństwie orientalnym, Verbum Vitae : półrocznik biblijno-teologiczny. 2019, [nr] 35, s. 419-433.