Belgijski ruch oporu

Wehrmacht dokonał inwazji na neutralną Belgię 10 maja 1940 roku. Po 18 dniach walk armia belgijska poddała się 28 maja, a kraj znalazł się pod niemiecką okupacją wojskową. Podczas walk obronnych w wojsku belgijskim służyło od 600 000^[3] do 650 000^[4] żołnierzy (prawie 20 procent męskiej populacji kraju)^[5]. Wielu z nich zostało wziętych do niewoli i było przetrzymywanych w obozach w Niemczech, chociaż niektórzy zostali zwolnieni jeszcze przed końcem wojny. Leopold III, król i głównodowodzący armii, poddał się Niemcom 28 maja wraz ze swoją armią i również został przez nich wzięty do niewoli^[6]. 18 czerwca rząd belgijski uciekł za granicę i przybył najpierw do Bordeaux we Francji, po tym jak rząd francuski uciekł do tego regionu trzy dni wcześniej. Tego samego dnia rząd belgijski wysłał telegram do uwięzionego króla, w którym poinformował o swojej rezygnacji^[7]. Marcel-Henri Jaspar, belgijski minister zdrowia, udał się do Londynu 21 czerwca bez pozwolenia rządu^[8]. Później, 23 czerwca, wygłosił przemówienie w BBC Radio, w którym oświadczył, że będzie kontynuował walkę z Niemcami. Trzy dni później belgijski rząd odebrał mu tekę ministra w reakcji na przemówienie wygłoszone bez zgody gabinetu^[7][9].

Wśród pierwszych członków belgijskiego ruchu oporu znaleźli się byli żołnierze, a w szczególności oficerowie, którzy po powrocie z obozów jenieckich chcieli kontynuować walkę z Niemcami z pobudek patriotycznych^[10]. Niemniej jednak w pierwszych kilku miesiącach okupacji opór rozwijał się powoli, ponieważ wydawało się, że zwycięstwo Niemiec w wojnie jest nieuniknione^[11]. Jednak niepowodzenie III Rzeszy w bitwie o Anglię, w połączeniu z zaostrzającą się polityką niemiecką w okupowanej Belgii, zwłaszcza prześladowaniami belgijskich Żydów i poborem belgijskich cywilów do programów pracy przymusowej, coraz bardziej zwracały Belgów zarówno o liberalnych jak i katolickich poglądach przeciwko niemieckiemu reżimowi i ku udziale w ruchu oporu^[12]. Wraz z niemiecką inwazją na Związek Radziecki w czerwcu 1941 roku członkowie Komunistycznej Partii Belgii, którzy wcześniej mieli ambiwalentny stosunek zarówno wobec aliantów, jak i państw Osi, również masowo dołączyli do ruchu oporu, tworząc własne oddzielne grupy wzywające do „powstania narodowego” przeciwko rządom nazistowskim^[1]. Podczas I wojny światowej Belgia była okupowana przez Armię Cesarstwa Niemieckiego przez cztery lata i rozwinęła skuteczną sieć konspiracyjną, która stanowiła kluczową inspirację do utworzenia podobnych grup po 1940 roku^[13].

Większość ruchu oporu koncentrowała się we francuskojęzycznych obszarach Belgii (Walonia i miasto Bruksela), chociaż zaangażowanie Flamandów w ruch oporu było również znaczące^[14]. Około 70 procent podziemnych gazet było wydawanych w języku francuskim, a 60 procent więźniów politycznych było Walonami^[14].

Najbardziej rozpowszechnioną formą oporu w okupowanej Belgii był opór bez użycia przemocy. Słuchanie audycji Radio Belgique z Londynu, oficjalnie zakazanych przez niemieckich okupantów, było powszechną formą biernego oporu, ale powszechnie stosowano również obywatelskie nieposłuszeństwo^[15]. Często stosowały je belgijskie instytucje rządowe, które były zmuszone do administrowania terytorium w imieniu niemieckich władz wojskowych. W czerwcu 1941 roku Rada Miejska Brukseli odmówiła rozdawania belgijskim Żydom żółtych naszywek z Gwiazdą Dawida^[16].

Strajk był najczęstszą formą biernego oporu i często odbywał się w symboliczne daty, takie jak 10 maja (rocznica niemieckiej inwazji), 21 lipca (belgijskie święto narodowe) i 11 listopada (rocznica zakończenia I wojny światowej)^[17]. Największym z nich był tzw. „Strajk Stu Tysięcy”, który wybuchł 10 maja 1941 roku w hucie stali Cockerill w Seraing^[17]. Wieści o strajku rozprzestrzeniły się szybko i wkrótce co najmniej 70 000 pracowników rozpoczęło strajk w całej prowincji Liège^[17]. Niemcy podnieśli pensje pracowników o osiem procent, po czym strajk szybko się zakończył^[17]. Późniejsze strajki na dużą skalę zostały stłumione przez Niemców, chociaż kolejne ważne strajki miały miejsce w listopadzie 1942 i lutym 1943 roku^[17].

Król Leopold III, uwięziony w Pałacu Laeken, stał się punktem centralnym biernego oporu, pomimo potępienia przez rząd na uchodźstwie za decyzję o poddaniu się^[6].

Aktywny opór w Belgii rozwijał się od początku 1941 roku i przybierał różne kierunki. Rozpoczął się zbrojny opór w formie sabotażu lub zamachów, ale była to tylko część zakresu działalności „aktywnego” ruchu oporu. Niektóre grupy miały bardzo specyficzne formy oporu i stały się ściśle wyspecjalizowane. Na przykład grupa Service D miała wielu członków w krajowej służbie pocztowej i wykorzystywała ich do przechwytywania listów z donosami, ostrzegając zadenuncjowane osoby i zachęcając je do ucieczki^[18]. W ten sposób udało im się przechwycić ponad 20 000 listów^[18].

Liczba członków aktywnego ruchu oporu, która była dość niska we wczesnych latach okupacji, wzrosła wykładniczo w 1944 roku, gdy dołączyli do niej tak zwani „partyzanci za pięć dwunasta” (fr. résistants de la onzième heure), który widząc, że zwycięstwo aliantów jest bliskie, szczególnie po lądowaniu w Normandii, chcieli zaangażować się w działalność ruchu oporu w ostatnim momencie, kiedy było to możliwe^[19]. Szacuje się, że około 5 procent populacji Belgii brało udział w jakiejś formie „aktywnego” oporu podczas wojny^[1].

Belgijski ruch oporu był niezwykle rozdrobniony na różne ugrupowania i nigdy nie stał się jednolitą organizacją^[1]. Niebezpieczeństwo infiltracji ze strony niemieckich informatorów oznaczało, że niektóre komórki były niezwykle małe i działały na niewielkim obszarze, a chociaż istniały także ogólnokrajowe grupy, to były podzielone według linii politycznych i ideologicznych^[20]. Rozciągały się one od skrajnie lewicowych, takich jak komunistyczne Partisans Armés i Socialist Front de l'Indépendance, po skrajnie prawicowe, takie jak monarchistyczny Mouvement National Royaliste i Légion Belge, które zostały utworzone przez członków przedwojennego faszystowskiego ruchu Légion Nationale^[21]. Istniały jednak również inne grupy, takie jak Groupe G, które, choć bez oczywistych powiązań politycznych, rekrutowały się tylko ze ściśle określonych grup społecznych^[19].

Strategiczne położenie geograficzne Belgii sprawiało, że stanowiła ona ważny element szlaków zaopatrzeniowych dla całej armii niemieckiej w Europie Zachodniej, a szczególnie w północnej Francji. Sabotaż był zatem ważnym zadaniem belgijskiego ruchu oporu. Po lądowaniu w Normandii w czerwcu 1944 roku na rozkaz aliantów belgijski ruch oporu zaczął nasilać ataki na niemieckie linie zaopatrzeniowe w całym kraju. Tylko od czerwca do września Belgowie wysadzili w powietrze 95 mostów kolejowych, 285 lokomotyw, 1365 wagonów i 17 tuneli^[22]. Przecinali również linie telegraficzne, a liczne mosty drogowe i kanały wykorzystywane do transportu materiałów wojenne zostały wysadzone^[23]. W jednej z największych akcji zginęło aż 600 niemieckich żołnierzy, gdy most kolejowy między La Gleize i Stoumont w Ardenach został wysadzony w powietrze przez 40 członków ruchu oporu, w tym pisarza Hermana Bodsona^[24]. Dzięki swoim działaniom sabotażowym tylko jedna grupa belgijskiego ruchu oporu, Groupe G, wymuszała na Niemcach poświęcenie od 20 do 25 milionów roboczogodzin na naprawę wyrządzonych szkód, w tym 10 milionów w nocy z 15 na 16 stycznia 1944 roku^[25].

Zabójstwa kluczowych postaci władz niemieckich i kolaboracyjnych stały się coraz powszechniejsze w 1944 roku. W lipcu 1944 roku Légion Belge zamordował brata Léona Degrelle’a, przywódcę kolaborującej partii Christus Rex i czołowego belgijskiego faszysty^[26]. Celem byli również informatorzy i podejrzani podwójni agenci; komunistyczna partyzantka Armés twierdziła, że zabiła ponad 1000 zdrajców między czerwcem a wrześniem 1944 roku^[26].

Wkrótce po klęsce 1940 roku w całej Belgii rozkwitła prasa podziemna. Do października 1940 roku ukazywało się osiem gazet^[27]. Prasowa działalność podziemna koncentrowała się na wydawaniu gazet zarówno w języku francuskim, jak i holenderskim jako alternatywy dla gazet gadzinowych, takich jak „Le Soir”. W szczytowym okresie tajna gazeta „La Libre Belgique” przekazywała wiadomości w ciągu pięciu do sześciu dni; szybciej niż francuskojęzyczne audycje radiowe BBC, których emisja opóźniała się o kilka miesięcy w stosunku do opisywanych wydarzeń^[28]. Egzemplarze podziemnych gazet były dystrybuowane anonimowo, niektóre wrzucano do skrzynek pocztowych lub wysyłano pocztą^[29]. Ponieważ były zazwyczaj bezpłatne, koszty druku były pokrywane z darowizn od sympatyków^[30]. Gazety osiągnęły znaczny nakład, a „La Libre Belgique” osiągnęła regularny nakład 40 000 egzemplarzy w styczniu 1942 roku i osiągnęła szczyt na poziomie 70 000, podczas gdy komunistyczna gazeta „Le Drapeau Rouge” osiągnęła nakład 30 000 egzemplarzy^[31]. Istniały dziesiątki różnych belgijskich gazet podziemnych, często powiązanych z różnymi grupami oporu i zróżnicowanych pod względem poglądów politycznych, od nacjonalistycznych po komunistyczne, liberalne, a nawet feministyczne^[32]. Liczbę Belgów zaangażowanych w prasę podziemną szacuje się na 40 000 osób^[33]. W sumie znanych jest 567 odrębnych tytułów z okresu okupacji^[34].

Ruch oporu drukował również humorystyczne publikacje i materiały propagandowe. 11 listopada 1943 roku, w rocznicę klęski Niemiec w I wojnie światowej, grupa Front de l'Indépendance opublikowała parodię kolaboracyjnej gazety „Le Soir”, wyśmiewając propagandę państw Osi i stronnicze informacje dozwolone przez cenzorów, która została następnie rozprowadzona w kioskach w całej Brukseli i celowo wymieszana z oficjalnymi egzemplarzami gazety. Rozprowadzono 50 000 egzemplarzy parodii, nazwanej „Faux Soir” (lub po angielsku „Fake Soir” – „Fałszywy Soir”)^[35].

Gromadzenie informacji wywiadowczych było jedną z pierwszych form oporu, która rozwinęła się po klęsce Belgów i ostatecznie rozwinęła się w złożone i starannie ustrukturyzowane organizacje^[13]. Alianci byli również głęboko zależni od ruchu oporu w zakresie dostarczania informacji wywiadowczych z okupowanych krajów. Informacje te skupiały się zarówno na ruchach wojsk niemieckich, jak i innych danych o okupantach, ale były również niezbędne do zapoznawania aliantów na bieżąco z postawami i opinią publiczną belgijskiego społeczeństwa^[13]. Każda sieć była ściśle zorganizowana i nosiła unikalny kryptonim. Najważniejsza była „Clarence”, kierowana przez Walthère Dewé, która miała ponad 1000 członków przekazujących jej informacje, które następnie były przekazywane do Londynu przez radio^[36]. Inne godne uwagi sieci to „Luc” (przemianowana na „Marc” w 1942 roku) i „Zéro”^[11]. W sumie w Belgii istniały 43 samodzielne sieci wywiadowcze, obejmujące łącznie około 14 000 osób^[13]. Belgijski ruch oporu dostarczył około 80 procent wszystkich informacji otrzymanych przez aliantów od wszystkich grup oporu w Europie^[37].

Belgijski opór odegrał kluczową rolę w ratowaniu Żydów i Romów przed deportacją do obozów zagłady. W kwietniu 1943 roku członkowie grupy oporu Comité de Défense des Juifs skutecznie zaatakowali „Dwudziesty konwój” przewożący 1500 belgijskich Żydów koleją do Auschwitz-Birkenau^[39]. Wielu Belgów ukrywało Żydów i dysydentów politycznych podczas okupacji: według szacunków liczba ta wynosiła około 20 000 osób ukrywanych podczas wojny. Istniał również znaczący opór na niskim szczeblu: na przykład w czerwcu 1941 roku Rada Miejska Brukseli odmówiła rozdawania żółtych naszywek z Gwiazdą Dawida^[16]. Niektórzy prominentni członkowie belgijskiego establishmentu, w tym królowa Elżbieta i kardynał Joseph-Ernest van Roey, sprzeciwili się prześladowaniu Żydów przez Niemców^[40].

Po wojnie 1612 Belgów otrzymało medal „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” od państwa Izrael za ryzykowanie życia, aby ratować Żydów podczas okupacji^[41].

W miarę jak alianci nasilali swoją kampanię strategicznych bombardowań od 1941 roku, ruch oporu zaczął doświadczać znacznego wzrostu liczby lotników alianckich z RAF i USAAF, którzy zostali zestrzeleni nad terytoriom Belgii. Celem ruchu oporu, wspieranego przez brytyjską organizację MI9, było ewakuowanie ich z okupowanej części Europy i przeprowadzenie przez Pireneje do neutralnej Hiszpanii, skąd mogliby wrócić do Wielkiej Brytanii. Najbardziej znana z tych sieci, linia „Comet”, zorganizowana przez Andrée de Jongh, obejmowała około 2000 członków ruchu oporu i była w stanie ewakuować 700 lotników alianckich do Hiszpanii^[13]. Linia nie tylko karmiła, zapewniała zakwaterowanie i cywilne ubrania dla lotników, ale także fałszowała belgijskie i francuskie dowody osobiste oraz bilety kolejowe^[11]. Ponieważ lotnicy musieli również ukrywać się w domach przez dłuższy czas, linie ewakuacyjne były szczególnie narażone. W trakcie wojny Gestapo aresztowało 800 członków ruchu oporu zaangażowanych w samą tylko linię „Comet”, z których 140 zostało straconych przez ścięcie^[11].

Wkrótce po wyzwoleniu, ponownie ustanowiony rząd w Brukseli próbował rozbroić i zdemobilizować ruch oporu^[55]. W październiku 1944 roku belgijski rząd nakazał członkom ruchu oporu oddanie broni policji, a w listopadzie zagroził przeszukaniem domów i ukaraniem grzywną tych, którzy ją zatrzymali^[55]. Wywołało to znaczne niezadowolenie i gniew wśród członków ruchu oporu, którzy mieli nadzieję, że będą mogli kontynuować walkę u boku aliantów podczas inwazji na Niemcy^[55]. 25 listopada w Brukseli odbyła się duża demonstracja byłych członków ruchu oporu^[55]. Gdy demonstranci zbliżali się do Parlamentu, brytyjscy żołnierze otworzyli ogień do tłumu, podejrzewając, że ten próbuje dokonać zamachu stanu^[55]. Rannych zostało 45 osób^[55].

Niemniej jednak duża liczba byłych członków ruchu oporu zaciągnęła się do regularnej armii, gdzie stanowili około 80% sił belgijskich batalionów fizylierów, które walczyły na froncie zachodnim aż do zakończenia wojny w Europie^[53].