Głębokie państwo

Głębokie państwo (tur. derin devlet, ang. deep state) – typ zarządzania państwem, w którym faktyczną siłę decydującą stanowi potencjalna, nieautoryzowana, tajna grupa osób, działających niezależnie od politycznych przywódców, realizując własne plany i cele.

Pojęcie zyskało na popularności w powszechnym użyciu po wyborach prezydenckich w Stanach Zjednoczonych w 2016 roku, kiedy często pojawiało się w dyskursie publicznym, używane przez administrację Donalda Trumpa i konserwatywne media. Media liberalne traktowały mówienie o istnieniu głębokiego państwa w USA jako teorię spiskową^[1][2].

„Głębokie państwo” to tłumaczenie tureckiego derin devlet, mającego dokładne takie znaczenie. Używano go przy opisywaniu domniemanej tajnej sieci składającej się z oficerów wojskowych i ich cywilnych sojuszników, którzy dożyli do zachowania świeckiego porządku opartego na ideach Mustafy Kemala Atatürka^[3] sięgających 1923 roku. Istnieją również opinie, że „głębokie państwo” i „Kontrgerilla” zostały ustanowione w Turcji w okresie zimnej wojny, w obliczu zagrożeniu ekspansji radzieckiego komunizmu, jako część operacji Gladio, aby nakłonić Turków do wstąpienia do sojuszu NATO^[4].

W XIX wieku kapitalizm i globalne instytucje finansowe zmieniły kształt władzy politycznej. Jak zasugerował Juwal Noach Harari w książce Sapiens. Od zwierząt do bogów (ang. Sapiens: A Brief History of Humankind), kapitalizm rozwija się dzięki wspólnej wierze w systemy finansowe, kredyt i wzrost gospodarczy, co pozwala bankom, korporacjom i kapitałowi prywatnemu wywierać bezprecedensowy wpływ na rządy i społeczeństwa^[5]. Ta dziewiętnastowieczna transformacja doprowadziła do powszechnych obaw, że elity finansowe zastąpiły tradycyjną władzę polityczną, utrwalając się jako stała i nieodpowiadająca przed nikim klasa rządząca. Kryzysy finansowe, takie jak panika roku 1873, wzmacniały obawy, że niewybieralne elity finansowe dyktują politykę gospodarczą, stawiając własne interesy ponad stabilność narodową^[6][7].

W historii za winnych formowania się głębokich państw uważano tajne stowarzyszenia, takie jak masonerię i iluminatów. Następnie winnymi stali się żydowscy finansiści i elity bankowe kontrolujące globalną politykę i gospodarkę. Te twierdzenia wzmocniły Protokoły mędrców Syjonu drukowane pod koniec XIX wieku. Na sprawy świata miała wywierać przemożny wpływ tajna żydowska kabała^[8]. W dobie Wiosny Ludów w 1848 roku i Komuny Paryskiej w 1871 roku grupy reakcyjne oskarżyły żydowskich bankierów — szczególnie rodzinę Rothschildów — o wykorzystywanie wpływów finansowych do destabilizacji rządów i promowania rewolucyjnych zmian. Oskarżenia szły w parze z obawami, że niewybieralne elity sprawują kontrolę wykraczającą poza publiczną odpowiedzialność^[9].

Finansiści są nadal uważani za podstawowy podmiot w aspekcie obaw związanych z formowaniem się tzw. głębokiego państwa. Banki centralne, Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Światowe Forum Ekonomiczne są często krytykowane za kształtowanie globalnej polityki finansowej poza demokratycznym nadzorem^[10][11].

Początek XX wieku był naznaczony politycznymi i społecznymi wstrząsami, podsycającymi obawy o istnienie ukrytych struktury władzy manipulujących sprawami rządowymi. Gdy państwa stawały w obliczu rewolucji, wojny czy kryzysów gospodarczych, przywódcy coraz częściej ostrzegali przed tajemniczymi elitami i wewnętrznymi spiskami, aby uzasadnić represje wobec opozycji politycznej i swobód obywatelskich. Podczas gdy obawy o zakorzenione wpływy w urzędach, wojsku i instytucjach finansowych były czasami uzasadnione, rządy często wykorzystywały te obawy do konsolidacji władzy, tłumienia sprzeciwu i rozszerzania autorytarnej kontroli pod pozorem ochrony demokracji^[12].

Jedna z najbardziej znanych narracji o głębokim państwie pojawiła się w odpowiedzi na rewolucję rosyjską w 1917 roku. Nagły upadek rządu tymczasowego i dojście bolszewików do władzy podsyciły spekulacje, że rewolucja została zorganizowana przez tajne siły, a nie była wynikiem napięć społecznych i ekonomicznych. Niektóre frakcje antybolszewickie promowały teorię spiskową o „żydobolszewikach”, która fałszywie twierdziła, że ​​żydowscy rewolucjoniści koordynowali powstanie w celu obalenia rządów narodowych^[13]. Teoria ta, choć powszechnie odrzucana, przyczyniła się do szerszego postrzegania ruchów komunistycznych jako części międzynarodowego głębokiego państwa, działającego poza publiczną kontrolą^[14].

Reżim hitlerowski w Niemczech wykorzystywał strach przed ukrytymi strukturami władzy jako broń do uzasadnienia brutalnych represji i eliminacji rywali. Noc długich noży w 1934 roku została przedstawiona jako obrona przed wewnętrznymi spiskowcami, była zaś starannie zaplanowaną czystką mającą na celu umocnienie rządów nazistowskich. W przeciwieństwie do wadliwych, ale prawnie funkcjonujących instytucji Republiki Weimarskiej, Gestapo, SS i SD działały bez demokratycznej kontroli, wykorzystując władzę państwową do tłumienia sprzeciwu. Tworząc groźby ze strony tajemniczych elit i wewnętrznej zdrady, naziści legitymizowali własne nieodpowiedzialne rządy, wykorzystując narrację o istnieniu głębokiego państwa do tworzenia otwarcie represyjnych instytucji^[15].

Podobną politykę prowadzono we Włoszech i Hiszpanii, gdzie autorytarni przywódcy używali retoryki o głębokim państwie, aby uzasadnić wszelkie represje. Rząd Benito Mussoliniego przedstawiał liberalnych polityków, socjalistów i działaczy antyfaszystowskich jako część tajnej siły działającej przeciwko jedności narodowej. We frankistowskiej Hiszpanii Francisco Franco przedstawiał grupy opozycyjne jako elementy międzynarodowego spisku, wykorzystując oskarżenia o uczestniczenie w głębokim państwie do centralizacji, kontroli i tłumienia sprzeciwu. Podczas gdy oba reżimy wyolbrzymiały istnienie zorganizowanego głębokiego państwa, działały również w środowiskach urzędników, w których elity wojskowe, sądownicze i arystokratyczne zachowały znaczący wpływ na rządy, nawet gdy formalnie zmieniała się władza polityczna^[16][17].

Historyk Niall Ferguson zauważa, że ​​narracje o głębokim państwie często pojawiają się w momentach kryzysu, oferując uproszczone wyjaśnienia złożonych wydarzeń^[18]. Choć czasami mają one swoje korzenie w rzeczywistych walkach o władzę, rządy często podsycają te obawy, aby usprawiedliwić represje, wykorzystując retorykę o głębokim państwie do przedstawiania ideologicznej dywersji jako zagrożenia, uciszania sprzeciwu i rozszerzania kontroli^[12].