Dewzrost

Dewzrost[1][2] (ang. degrowth) – ruch naukowy, polityczny, ekonomiczny i społeczny, krytykujący używanie mierników wzrostu gospodarczego (np. PKB czy PNB) jako miary dobrobytu społecznego i gospodarczego[3][4].

Charakterystyka

Zwolennicy dewzrostu opierają swoje założenia na badaniach z zakresu antropologii ekonomicznej, ekonomii ekologicznej, nauk o środowisku i studiów nad rozwojem, które wskazują, że koncentracja gospodarki kapitalistycznej na wzroście prowadzi do poważnych szkód środowiskowych i społecznej niesprawiedliwości. Uważają oni również, że wzrost gospodarczy nie jest konieczny do poprawy jakości życia ludzi, a „wzrost jakości życia” może być rozumiany na różne sposoby[5][6].

Główny argument przeciwko wzrostowi opiera się na założeniu, że nieograniczony rozwój gospodarki jest sprzeczny z ograniczonymi zasobami naturalnymi Ziemi. Zwolenniczki i zwolennicy dewzrostu proponują porzucenie wzrostu PKB i PNB jako głównego celu politycznego państw, a zamiast tego skupienie się na innych wskaźnikach ekonomicznych i społecznych, takich jak oczekiwana długość życia, zdrowie publiczne, edukacja, warunki mieszkaniowe, czas wolny i ekologicznie zrównoważona praca[7][8]. Te wskaźniki mają lepiej odzwierciedlać zarówno dobrobyt ludzi, jak i kondycję środowiska, nawet jeśli wzrost gospodarczy zostanie spowolniony[9][10].

Teoretycy dewzrostowi krytykują gospodarkę wolnorynkową i podkreśla znaczenie dostępności publicznych usług, pracy opiekuńczej, samoorganizacji, dóbr wspólnych i sprawiedliwego podziału pracy[11][12]. Jest również krytyczna wobec zielonego kapitalizmu oraz innych alternatywnych modeli zrównoważonego rozwoju, które uważa za niewystarczające w walce z kryzysem klimatycznym, załamaniem systemów ekologicznych i niesprawiedliwością społeczną[13].

Kontekst

Ruch dewzrostowy powstał z obaw związanych z konsekwencjami liberalizmu gospodarczego i konsumpcjonizmu społeczeństw przemysłowych, w tym[14]:

  • Zmniejszoną dostępnością źródeł energii (zob. peak oil);
  • Destabilizacją ziemskich ekosystemów, od których zależy całe życie na Ziemi (zob. Holocen, Antropocen, zanieczyszczenie środowiska, granice planetarne);
  • Wzrostem negatywnych społecznych skutków ubocznych (niezrównoważony rozwój, pogorszenie stanu zdrowia społeczeństw, ubóstwo, nierówności społeczne);
  • Stale rosnącym wykorzystanie zasobów przez kraje Globalnej Północy w celu zaspokojenia potrzeb związanych ze stylem życia, który zużywa więcej żywności i energii oraz produkuje więcej odpadów, kosztem krajów Globalnego Południa (zob. neokolonializm).

Początki ruchu dewzrostowego sięgają lat siedemdziesiątych XX wieku, wyłaniając się z rosnących obaw o środowiskowe i społeczne skutki wzrostu gospodarczego. Pod wpływem ekologicznej krytyki społeczeństwa przemysłowego, pierwsi teoretycy dewzrostowi, tacy jak Nicholas Georgescu-Roegen, pionier ekonomii ekologicznej i Ivan Illich, który krytykował nadmierny wpływ przemysłu na społeczeństwa, położyli teoretyczne podwaliny idei dewzrostu. W pracy The Entropy Law and the Economic Process[15] z 1971 roku Georgescu-Roegen argumentuje, że deficyt ekonomiczny jest zakorzeniony w rzeczywistości fizycznej; że wszystkie zasoby naturalne ulegają nieodwracalnej degradacji, gdy są wykorzystywane w działalności gospodarczej; że zdolność Ziemi do utrzymania populacji ludzkiej i poziomu konsumpcji z pewnością zmniejszy się w przyszłości, ponieważ zasoby naturalne Ziemi są ograniczone; a co za tym idzie, że gospodarka światowa jako całość zmierza w kierunku nieuchronnego załamania[16].

Kamieniem milowym dla ruchu dewzrostowego była publikacja Granice Wzrostu[17] z 1972 roku wydana przez Klub Rzymski, który wykorzystał symulacje komputerowe, aby przewidzieć, że wykładniczy wzrost gospodarczy i populacyjny może doprowadzić do zapaści ekologicznej w ciągu kilku dziesięcioleci (należy zaznaczyć, że dewzrost współcześnie uznaje dynamikę populacji za jeden z czynników wpływu na środowisko, ale wyraźnie odrzuca przeludnienie jako główną przyczynę degradacji środowiska, podkreślając zamiast tego nieproporcjonalną konsumpcję i emisje zanieczyszczeń w krajach o wysokich dochodach oraz strukturalną rolę kapitalizmu w napędzaniu niezrównoważonego wzrostu). W podobnym czasie francuscy teoretycy, tacy jak André Gorz i Serge Latouche, zaczęli używać terminu fr. décroissance (dewzrost), jako wezwania do kulturowego i politycznego zerwania z ideologią skoncentrowaną na wzroście[18]. Choć w tamtym czasie ich idee były w dużej mierze marginalne, zyskały na znaczeniu na początku XXI wieku w obliczu pogłębiających się kryzysów ekologicznych, zmian klimatycznych i rosnących nierówności. Dewzrost przekształcił się w spójny ruch akademicki i społeczny, szczególnie w Europie, opowiadający się za społeczeństwem opartym na wystarczalności, trosce o środowisko i sprawiedliwości społecznej.

Ponowne ożywienie ruchu dewzrostowego na XXI wieku nastąpiło szczególnie dzięki pierwszej Międzynarodowej Konferencji Dewzrostowej w Paryżu (2008), która zgromadziła naukowców i aktywistów wielu dyscyplin[19]. Kolejne konferencje w Barcelonie, Lipsku, Budapeszcie i innych miastach pomogły skonsolidować ruch dewzrostowy[20]. Do kluczowych współczesnych postaci należą m.in. Giorgos Kallis, Federico Demaria, Joan Martinez-Alier i Jason Hickel, którzy znacząco przyczynili się do rozwoju akademickiego i publicznej widoczności tej dziedziny.

Główne założenia

Zużycie zasobów naturalnych

Zwolenniczki i zwolennicy dewzrostu twierdzą, że wraz z ekspansją gospodarczą wzrasta zużycie zasobów naturalnych, a ponieważ zasoby nieodnawialne, takie jak ropa naftowa, rudy metali i fosforyty są ograniczone, dojdzie do ich wyczerpania. Podobnie, zasoby odnawialne, takie jak biomasa, gleba i woda, mogą również ulec wyczerpaniu, jeśli są pozyskiwane w niezrównoważonym tempie przez dłuższy czas, czego przykładem może być wyczerpywanie kluczowych depozytów fosforowych w Europie[21].

Zgodnie z teorią dewzrostu, zmniejszenie popytu i zapotrzebowania na zasoby jest jedynym trwałym rozwiązaniem w obliczu ograniczoności zasobów na Ziemi. Aby zapobiec wyczerpaniu zasobów naturalnych, zarówno produkcja, jak i konsumpcja muszą zostać dostosowane do poziomów, które zapewnią ich długoterminową dostępność i równowagę ekologiczną. Dewzrost postuluje także konieczność transformacji energetycznej i zmniejszenia zależności od ropy naftowej, aby uniknąć kryzysów społecznych związanych z kurczeniem się zasobów nieodnawialnych. Równocześnie dewzrost wzywa do zatrzymania nieekologicznych i niesprawiedliwych praktyk eksploatacji natury wyłącznie jako zasobu, ignorując jej społeczną rolę i podmiotowość[22][23].

Makroekonomia

Podstawowe założenia makroekonomiczne dewzrostu określają, w jaki sposób można zorganizować systemy ekonomiczne bez zależności od wzrostu gospodarczego, szczególnie w krajach o wysokich dochodach, które przekroczyły zrównoważony poziom wykorzystania zasobów. Zasady te podważają konwencjonalne makroekonomiczne założenie, że ciągły wzrost PKB jest zarówno konieczny, jak i pożądany. W zamian promują wystudzenie gospodarek krajów Globalnej Północy i priorytetyzację zdrowia środowiskowego, sprawiedliwości społecznej i dobrostanu ludzkości, a nie maksymalizację zysków lub ekspansję produkcji.

Centralnym elementem tego podejścia jest ograniczenie ogólnego zużycia zasobów naturalnych i energii, tak aby nie przekroczyć granic planetarnych (zob. ekonomia obwarzanka), przy jednoczesnym zaspokojeniu podstawowych potrzeb. Kluczowe rozwiązania obejmują redukcję czasu pracy i bardziej sprawiedliwego podziału zatrudnienia, rozwój powszechnych podstawowych usług (takich jak opieka zdrowotna, edukacja, mieszkalnictwo i transport publiczny) oraz kompleksową redystrybucję dochodów i bogactwa poprzez progresywne opodatkowanie i pułapy majątkowe[24]. Środki te mają na celu uniezależnienie źródeł utrzymania i dobrobytu od dochodów rynkowych i ekspansji gospodarczej.

Zwolennicy dewzrostu proponują również inwestycje publiczne w sektory regeneracyjne o niskim wpływie środowiskowym, takie jak energia odnawialna, praca opiekuńcza i odbudowa ekosystemów, przy jednoczesnym wycofywaniu branż szkodliwych społecznie i ekologicznie. Co ważne, ta makroekonomiczna wizja opiera się na alternatywnych wskaźnikach dobrobytu (np. dobrostanu, integralności ekologicznej i spójności społecznej) i wykorzystuje ekologiczne modelowanie makroekonomiczne do symulacji, w jaki sposób gospodarki mogą funkcjonować w scenariuszach zerowego lub ujemnego wzrostu.

Poprzez zmianę koncepcji stabilności gospodarczej i postępu społecznego poza wzrostem, dewzrost dąży do zaprojektowania gospodarek, które są jednocześnie ekologicznie, stabilne i sprawiedliwe społecznie, pozycjonując się jako transformacyjna alternatywa dla zielonego wzrostu i paradygmatów zrównoważonego rozwoju.

Paradoks Jevonsa

Dewzrost odżegnuje się od teorii, według których nowe rozwiązania technologiczne załagodzą kryzys klimatyczny (technooptymizm). Technologie zaprojektowane w celu zmniejszenia zużycia zasobów i poprawy wydajności są prezentowane jako zrównoważone lub ekologiczne rozwiązania, jednak literatura dewzrostowa ostrzega przed zbytnią ufnością w postęp technologiczny, ze względu na „efekt odbicia”, znany również jako paradoks Jevonsa: efekt polegający na zwiększeniu zużycia zasobów naturalnych mimo wzrostu produktywności ich użycia. M.in. ze względu na efekt odbicia, zwolennicy i zwolenniczki dewzrostu utrzymują, że jedyne skuteczne „zrównoważone” rozwiązania muszą wiązać się odrzuceniem paradygmatu wzrostu zmniejszeniem zapotrzebowania na rozwiązania technologiczne[25].

Dobra wspólne

Termin „dobra wspólne” (ang. commons), na nowo zdefiniowany przez Elinor Ostrom w latach 80. XX wieku, odnosi się do wspólnych zasobów - takich jak łowiska, pastwiska, lasy, czy systemy irygacyjne - które są wspólnie wykorzystywane i zarządzane przez społeczność. W przeciwieństwie do narracji „tragedii wspólnego pastwiska”[26] spopularyzowanej przez Garretta Hardina, która sugeruje, że jednostki nadmiernie eksploatują wspólne zasoby, badania Ostrom wykazały, że społeczności często z powodzeniem zarządzają dobrami wspólnymi poprzez zbiorowe działania, normy i wspólnie ustanowione instytucje. Jej przełomowa praca, w szczególności książka Dysponowanie wspólnymi zasobami[27] z 1990 roku, podważyła pogląd, że tylko prywatyzacja lub kontrola państwa może zapobiec gwałtownemu zużyciu zasobów. Zamiast tego udowodniła, że przy odpowiednich zasadach i lokalnym zaangażowaniu, dobrami wspólnymi można zarządzać w sposób zrównoważony przez długi czas, podkreślając znaczenie zaufania, komunikacji i adaptacji.

W kontekście dewzrostu koncepcja dóbr wspólnych odnosi się do wspólnych zasobów - naturalnych, społecznych, kulturowych - które są wspólnie zarządzane przez społeczności, a nie są własnością prywatną lub są kontrolowane przez państwo. Dobra wspólne mogą obejmować takie systemy jak woda, powietrze, lasy, przestrzenie publiczne, wiedza, a także usługi społeczne. Naukowcy zajmujący się dewzrostem postrzegają dobra wspólne jako kluczowy element w tworzeniu bardziej sprawiedliwego i zrównoważonego społeczeństwa, w którym zasoby są wykorzystywane w sposób, priorytetowo traktujący dobrobyt społeczności, sprawiedliwość ekologiczną i społeczną. Dewzrost podkreśla znaczenie wystarczalności, zachęcając ludzi do mniejszej konsumpcji przy jednoczesnym zaspokojeniu podstawowych potrzeb poprzez sprawiedliwy dostęp do wspólnych zasobów.

Feminizm

Ruch dewzrostowy opiera wiele swoich idei na ekonomii feministycznej, krytykującej miarę wzrostu gospodarczego jedynie na podstawie PKB, która nie bierze pod uwagę nieodpłatnej pracy opiekuńczej i pracy reprodukcyjnej, wykonywanej głównie przez kobiety. Dewzrost czerpie z krytyki feministek socjalistycznych, takich jak Silvia Federici i Nancy Fraser, które podkreślają, że kapitalistyczny wzrost opiera się na wyzysku pracy kobiet[28][29]. Dewzrost koncentruje rozumienie gospodarki wokół etyki troski[30] i pracy opieki, proponując, aby traktować ją jako dobro wspólne[31].

Przekierowanie uwagi na pracę opieki i pracę reprodukcyjną idzie w parze z postulatem zmiany rytmów czasu pracy. Teoretyczkidewzrostowe proponują redukcję czasu pracy i redystrybucji pracy opiekuńczej. Frigga Haug proponuje na przykład system 4-1: cztery godziny pracy zarobkowej dziennie, cztery godziny pracy opiekuńczej, cztery godziny działań politycznych w ramach demokracji bezpośredniej i cztery godziny rozwoju osobistego[32].

Dewzrost czerpie również inspirację z feminizmu materialistycznego, który widzi zbieżność pomiędzy wyzyskiem kobiet i środowiska w społeczeństwach opartych na wzroście i jako odpowiedź proponuje nową perspektywę ekofeministyczną, konceptualizowaną między innymi przez Françoise d'Eaubonne, czy Marię Mies i Ariel Salleh[33][34]. Wzajemne synergie pomiędzy dewzrostem a feminizmem są eksplorowane między innymi w sieci Feminisms and Degrowth Alliance (FaDA)[35].

Dekolonializm

Istotną koncepcją w ramach teorii dewzrostowej jest dekolonializm, który odnosi się do zakończenia relacji władzy opartej na dominacji i hierarchii politycznej, społecznej, ekonomicznej, religijnej, rasowej, płciowej i epistemologicznej Globalnej Północy nad Globalnym Południem.

Zgodnie z teorią dewzrostową (i dekolonialną) wzrost gospodarczy jest podtrzymywany głównie dzięki długiej historii kolonializmu i ekstraktywizmu, które utrwalają asymetryczne relacje władzy. Kolonializm jest rozumiany jako zawłaszczanie wspólnych dóbr, zasobów i pracy. Poprzez dominację kolonialną dominujące na rynku firmy i korporacje są w stanie obniżać ceny surowców, ze szkodą dla krajów o słabszych gospodarkach. Dewzrost krytykuje te mechanizmy i proponuje zaspokajanie ludzkich potrzeb poprzez reparacje i odtowarowienie; dąży również do uznania długu kolonialnego[36] i ekologicznego[37] wobec krajów Globalnego Południa[38][39].

Polityka

W 2022 roku Nick Fitzpatrick, Timothée Parrique i Inês Cosme przeprowadzili kompleksowe badanie literatury dotyczącej dewzrostu z lat 2005-2020, w którym znalazło się 530 konkretnych propozycji politycznych z „50 celami, 100 rozwiązaniami, 380 instrumentami”[40]. Badanie to wykazało, że dziesięć najczęściej wymienianych propozycji dewzrostowych to: bezwarunkowy dochód podstawowy, redukcja czasu pracy, gwarancja zatrudnienia z godną płacą, maksymalne limity dochodów, limity zużycia zasobów i emisji, organizacje non-profit, demokratyczne fora dyskusyjne, odzyskiwanie dóbr wspólnych, zakładanie ekowiosek i spółdzielni mieszkaniowych.

Odnosząc się do głosów krytycznych, według których publiczne finansowanie tego typu rozwiązań jest nierealistycznie, antropolog ekonomii Jason Hickel proponuje nowoczesną teorię monetarną (MMT). Według tej teorii suwerenne państwa monetarne mogą emitować pieniądze potrzebne do opłacenia wszystkiego, co jest potrzebne w gospodarce narodowej, bez konieczności uprzedniego opodatkowania obywateli w celu uzyskania wymaganych środków. Podatki, regulacje kredytowe i kontrola cen mogą być wykorzystane do złagodzenia inflacji, przy jednoczesnym zmniejszaniu konsumpcji[41].

Popularność

Najnowsze dane sondażowe sugerują, że dewzrost zyskuje na popularności jako propozycja polityczna, która przedkłada dobro środowiska i dobrobyt społeczny nad ciągły wzrost gospodarczy[42][43]. Przykładowo, europejskie badanie badań wykazało, że 61% respondentów opowiada się za podejściem postwzrostowym, a badanie przeprowadzone przez Niemiecką Agencję Środowiska, że 88% zgadza się z potrzebą „dobrego życia niezależnie od wzrostu gospodarczego”[44][45]. Podobnie, ankieta przeprowadzona wśród prawie 800 badaczy polityki klimatycznej na całym świecie wykazała, że 73% popiera stanowiska post-wzrostowe (awzrost i dewzrost)[46]. Poparcie społeczne dla rozwiązań takich jak gwarancja zatrudnienia, powszechny dochód podstawowy i krótszy tydzień pracy - polityki, które mają na celu redystrybucję zasobów i ograniczenie nadmiernej konsumpcji - świadczy o rosnącym zainteresowaniu alternatywami dla tradycyjnych modeli wzrostu[47][48][49].

Ruch dewzrostowy

Konferencje

Ruch dewzrostowy organizuje się między innymi w ramach międzynarodowych konferencji, promowanych przez sieć Research & Degrowth (R&D)[50]. Pierwsza międzynarodowa konferencja na temat wzrostu gospodarczego na rzecz zrównoważonego rozwoju ekologicznego i równości społecznej w Paryżu (2008) poruszała tematy kryzysu finansowego, społecznego, kulturowego, demograficznego i środowiskowego spowodowanego słabościami kapitalizmu. Kolejne konferencje odbyły się w Barcelonie (2010), Montrealu (2012), Wenecji (2012), Lipsku (2014), Budapeszcie (2016), Malmö (2018), Zagrzebiu (2023) i Pontevedrze (2024). 11. Międzynarodowa Konferencja Dewzrostowa odbędzie się w Oslo w czerwcu 2025 roku. Dodatkowo zorganizowano dwie konferencje jako ponadpartyjne inicjatywy posłów do Parlamentu Europejskiego: konferencję Post-Growth[51] w 2018 roku i konferencję Beyond Growth[52] w 2023, które odbyły się w Parlamencie Europejskim w Brukseli.

Międzynarodowa Sieć Dewzrostu (International Degrowth Network)

Od 2018 roku konferencjom towarzyszą nieformalne zgromadzenia dewzrostowe, mające na celu budowanie społeczności między grupami w różnych krajach[53]. Podczas czwartego zgromadzenia w Zagrzebiu[54] w 2023 roku utworzono Międzynarodową Sieć Dewzrostu.

Relacja z innymi ruchami społecznymi

Ruch dewzrostowy współpracuje z wieloma ruchami społecznymi i alternatywnymi wizjami ekonomicznymi. Konzeptwerk Neue Ökonomie (Laboratorium Nowych Idei Ekonomicznych)[55], które było gospodarzem międzynarodowej konferencji w Lipsku w 2014 roku[56], opublikowało w 2017 roku projekt zatytułowany „Degrowth in movement(s)”, który mapuje relacje z innymi ruchami i inicjatywami społecznymi[57]. Związek z ruchem na rzecz sprawiedliwości środowiskowej jest szczególnie widoczny.

Choć nie wszystkie z tych inicjatyw podpisują się wprost pod ideami dewzrostu, na całym świecie można znaleźć ruchy inspirowane podobnymi koncepcjami, w tym Buen Vivir[58] w Ameryce Łacińskiej, Zapatystów w Meksyku, kurdyjską Rożawę czy Swaraj w Indiach[59].

Dewzrost znajduje synergię również z różnorodnymi inicjatywami dotyczącymi dóbr wspólnych, w których zasoby są dzielone w sposób zrównoważony, zdecentralizowany i samodzielnie zarządzany[60]. Takimi inicjatywami są na przykład spółdzielnie spożywcze, platformy open source i wspólnotowo zarządzane dobra, takie jak energia lub woda. Produkcja oparta na zasadach dóbr wspólnych wyznacza również rolę technologii w społecznościach dewzrostowych, gdzie wspólnotowość i społecznie użyteczna produkcja mają pierwszeństwo przed zyskiem kapitałowym[61][62]. Może się to odbywać na przykład w formie kosmolokalizmu, który oferuje ramy dla lokalizowania wspólnych form produkcji przy jednoczesnym dzieleniu się zasobami cyfrowymi, aby zmniejszyć zależność od globalnych monopoli cyfrowych[63].

Krytyka

W ostatnich latach powstało wiele krytycznych opracowań dotyczących dewzrostu[64][65][66][67]. Krytyka teorii i ruchu dewzrostowego podkreśla przede wszystkim brak jasnego planu na wdrożenie proponowanych rozwiązań[68]. Krytycy twierdzą, że zmniejszenie aktywności gospodarczej - szczególnie w krajach Globalnej Północy - może prowadzić do utraty miejsc pracy, obniżenia standardów życia i niestabilności politycznej, jeśli zmiana nie będzie ostrożnie zarządzana. Z drugiej strony wprowadzanie rozwiązań dewzrostowych może grozić spowolnieniem rozwoju w takich obszarach jak zdrowie, edukacja i infrastruktura, szczególnie w krajach tzw. rozwijających się, gdzie wzrost gospodarczy jest nadal uznawany za niezbędną bazę do zaspokojenia podstawowych potrzeb człowieka. Inne głosy krytyczne twierdzą, że zamiast kurczyć gospodarkę, należy skupić się na oddzieleniu wzrostu od szkód środowiskowych poprzez innowacje technologiczne i strategie zielonego wzrostu[69]. Zasadniczo krytycy kwestionują możliwości zapewnienia sprawiedliwości ekologicznej bez pogłębiania nierówności społecznych lub wywoływania kryzysów gospodarczych, w ramach obecnych kapitalistycznych i zglobalizowanych struktur[70].

Według artykułu ekonomisty środowiskowego Jeroena C. J. M. van den Bergha, dewzrost jest często postrzegany jako koncepcja niezrozumiała ze względu na jej różne interpretacje, co może prowadzić do braku jasnej i konstruktywnej debaty politycznej. Według krytyków jest mało prawdopodobne, aby dewzrost zyskał znaczące poparcie społeczne lub polityczne, co czyni go nieskuteczną strategią zmiany politycznej, społecznej, ekonomicznej czy ekologicznej[71].

Krytyka marksistowska

Tradycyjni marksiści rozróżniają dwa rodzaje wartości: jeden oparty na tym, co jest rzeczywiście użyteczne dla ludzi (wartość użytkowa), a drugi skupiony wyłącznie na generowaniu zysku (wartość wymienna). Twierdzą oni, że podstawową kwestią nie jest to, ile się produkuje, ale wyzyskujący i kontrolujący charakter samej kapitalistycznej produkcji. Teoretyk Jean Zin zgadza się z dewzrostową krytyką, zwłaszcza w odniesieniu do szkód ekologicznych i społecznych, ale uważa, że sam dewzrost nie rozwiązuje podstawowego problemu kapitalistycznego wyzysku[72]. Niektórzy marksistowscy myśliciele, tacy jak John Bellamy Foster[73] i Fred Magdoff[74], jak również David Harvey, Immanuel Wallerstein i Paula M. Sweezy, podkreślają niekończące się dążenie do akumulacji kapitału jako cechę definiującą kapitalizm, która ich zdaniem powoduje niezrównoważone dążenie do wzrostu gospodarczego. Foster i Magdoff rozwijają marksowską ideę „rysy metabolicznej”, w której kapitalizm zakłóca relacje między ludźmi a naturą, choć zauważają, że podobne problemy mogą występować również poza systemem kapitalistycznym[75]. Wiele teorii dewzrostowych czerpie z idei neomarksistowskich[76], a Foster podkreśla, że dewzrost „nie powinien być postrzegany jako oszczędność, ale jako ścieżka w kierunku bardziej sprawiedliwego, zrównoważonego i mniej wyzyskującego/ wyzyskiwanego społeczeństwa"[77].

Negatywne konotacje

Termin „dewzrost” jest krytykowany ze względu na możliwe negatywne konotacje[78], w przeciwieństwie do pozytywnie postrzeganego „wzrostu”[79]. „Wzrost” jest kojarzony z kierunkiem „w górę” i pozytywnymi doświadczeniami, podczas gdy ruch „w dół” generuje przeciwne skojarzenia[80]. Badania w dziedzinie psychologii politycznej wykazały, że początkowe negatywne skojarzenie pojęcia „dewzrostu” z negatywnie postrzeganym „w dół”, może wpływać na sposób, w jaki kolejne informacje na temat tego pojęcia są integrowane na poziomie podświadomym. Na poziomie świadomym, dewzrost może być interpretowany negatywnie jako kurczenie się gospodarki[81], choć nie jest to celem transformacji dewzrostowej, a raczej jedną z oczekiwanych konsekwencji[82]. W obecnym systemie gospodarczym kurczenie się gospodarki kojarzy się z recesją, redukcją zatrudnienia lub cięciami wynagrodzeń.

Możliwe alternatywy

Alternatywne podejścia, takie jak postwzrost i zielony wzrost, oferują różne wizje radzenia sobie z kryzysami środowiskowymi. Postwzrost, popierany przez akademików takich jak Tim Jackson i Kate Raworth, przenosi punkt ciężkości ze wzrostu PKB, na dobrobyt, równowagę ekologiczną i sprawiedliwość społeczną, mierzone poprzez nowe wskaźniki i zmiany systemowe[83][84]. Zielony wzrost, promowany przez organizacje takie jak OECD i myślicieli takich jak Nicholas Stern i Mariana Mazzucato, dąży do oddzielenia ekspansji gospodarczej od szkód środowiskowych poprzez innowacje technologiczne, energię odnawialną i zrównoważone inwestycje[85][86][87]. Te kontrastujące ze sobą podejścia odzwierciedlają szerszą debatę na temat tego, jak pogodzić ograniczenia ekologiczne z celami gospodarczymi i społecznymi w XXI wieku.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Giacomo D'Alisa i inni red., Dewzrost: słownik nowej ery, Wydanie polskie, Łódź: Łucja Lange, 2020, ISBN 978-83-939114-5-5 [dostęp 2025-05-27].
  2. ↑ Robert Skrzypczyński, Postwzrost, dewzrost, awzrost... Polska terminologia dla różnych wariantów przyszłości bez wzrostu [online], Czas Kultury, marzec 2020 [dostęp 2025-05-27].
  3. ↑ François Schneider, Giorgos Kallis, Joan Martinez-Alier, Crisis or opportunity? Economic degrowth for social equity and ecological sustainability. Introduction to this special issue, „Journal of Cleaner Production”, 18 (6), 2010, s. 511–518, DOI: 10.1016/j.jclepro.2010.01.014 [dostęp 2025-05-26] (ang.).
  4. ↑ Federico Demaria i inni, What is Degrowth? From an Activist Slogan to a Social Movement, „Environmental Values”, 22 (2), 2013, s. 191–215, DOI: 10.3197/096327113X13581561725194, ISSN 0963-2719 [dostęp 2025-05-26] (ang.).
  5. ↑ Jason Hickel i inni, Degrowth can work — here’s how science can help, „Nature”, 612 (7940), 2022, s. 400–403, DOI: 10.1038/d41586-022-04412-x, ISSN 0028-0836 [dostęp 2025-05-26] (ang.).
  6. ↑ Giorgos Kallis, Federico Demaria, Giacomo D'Alisa, Degrowth, Elsevier, 2015, s. 24–30, DOI: 10.1016/b978-0-08-097086-8.91041-9, ISBN 978-0-08-097087-5 [dostęp 2025-05-26] (ang.).
  7. ↑ Michał Sutowski, Ekologiczny socjalizm bez wzrostu – tego trzeba Polsce i światu [rozmowa z Jasonem Hickelem] [online], KrytykaPolityczna.pl, 16 października 2021 [dostęp 2025-05-26].
  8. ↑ Antje, Degrowth as a Concept and Practice: Introduction [online], The Commons, 31 stycznia 2024 [dostęp 2025-05-26] (ang.).
  9. ↑ Jason Hickel, Jerzy Paweł Listwan, Mniej znaczy lepiej: o tym, jak odejście od wzrostu gospodarczego ocali świat, Wydanie drugie poprawione, Kraków: Karakter, 2022, ISBN 978-83-67016-14-8 [dostęp 2025-05-26].
  10. ↑ Spencer Bokat-Lindell, Opinion | Do We Need to Shrink the Economy to Stop Climate Change?, „The New York Times”, 16 września 2021, ISSN 0362-4331 [dostęp 2025-05-26] (ang.).
  11. ↑ Dewzrost. Zatrzymać wzrost gospodarczy [online] [dostęp 2025-05-26].
  12. ↑ Matthias Schmelzer, The future is degrowth: a guide to a world beyond capitalism, New York: Verso, 2022, ISBN 978-1-83976-586-5 [dostęp 2025-05-26].
  13. ↑ Kōhei Saitō, Slow down: the degrowth manifesto, First edition, New York: Astra House, 2024, ISBN 978-1-6626-0236-8 [dostęp 2025-05-26].
  14. ↑ Giorgos Kallis i inni, Post-growth: the science of wellbeing within planetary boundaries, „The Lancet Planetary Health”, 9 (1), 2025, e62–e78, DOI: 10.1016/S2542-5196(24)00310-3 [dostęp 2025-05-26] (ang.).
  15. ↑ Nicholas Georgescu-Roegen, The entropy law and the economic process, wyd. 4. print, Cambridge, Mass.: Harvard Univ. Pr, 1981, ISBN 978-0-674-25781-8 [dostęp 2025-05-26].
  16. ↑ Jerzy Hausner, Michał Krzykawski (red.), Gospodarka i entropia: jak wyjść z polikryzysu, Wydanie pierwsze, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2023, ISBN 978-83-67450-36-2 [dostęp 2025-05-26].
  17. ↑ Donella H. Meadows, Jørgen Randers, Dennis L. Meadows, Limits to growth: the 30-year update, White River Junction, Vt: Chelsea Green Publishing Company, 2004, ISBN 978-1-931498-51-7 [dostęp 2025-05-26].
  18. ↑ Serge Latouche, Farewell to growth, Cambridge ; Malden, MA: Polity, 2009, ISBN 978-0-7456-4616-9, OCLC 320315585 [dostęp 2025-05-26].
  19. ↑ Fabrice Flipo, Francois Schneider (red.), Proceedings of the First International Conference on Economic De-Growth for Ecological Sustainability and Social Equity [online], Degrowth, 2008 [dostęp 2025-05-26] (ang.).
  20. ↑ A History Of Degrowth [online], Degrowth [dostęp 2025-05-26].
  21. ↑ European Sustainable Phosphorus Platform - The Phosphorus Challenge [online], www.phosphorusplatform.eu [dostęp 2025-05-26].
  22. ↑ Hervé Corvellec, Alexander Paulsson, Resource shifting: Resourcification and de-resourcification for degrowth, „Ecological Economics”, 205, 2023, s. 107703, DOI: 10.1016/j.ecolecon.2022.107703 [dostęp 2025-05-26] (ang.).
  23. ↑ Paulina Januszewska, Nie damy odrzeć Odry z osobowości (prawnej) [online], KrytykaPolityczna.pl, 17 lutego 2025 [dostęp 2025-05-26].
  24. ↑ Ewa Bińczyk, Uspołecznianie antropocenu: ekowerwa i ekologizowanie ekonomii, Wydanie pierwsze, Polityka w Kulturze, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2023, ISBN 978-83-231-5323-8 [dostęp 2025-05-27].
  25. ↑ (PDF) Technological progress and sustainable development: What about the rebound effect? [online], ResearchGate [dostęp 2025-05-26] [zarchiwizowane z adresu 2023-07-15] (ang.).
  26. ↑ Ratel, Tragedia wspólnego pastwiska [online], Prosta Ekonomia, 5 maja 2018 [dostęp 2025-05-26].
  27. ↑ Elinor Ostrom, Zofia Wiankowska-Ładyka, Leszek Balcerowicz, Dysponowanie wspólnymi zasobami, Nobliści, Warszawa: Wolters Kluwer Polska, 2013, ISBN 978-83-264-0706-2 [dostęp 2025-05-26].
  28. ↑ p, [Tribute to] The work of Silvia Federici [online], The Commoner, 17 czerwca 2020 [dostęp 2025-05-26] (ang.).
  29. ↑ Nancy Fraser, Crisis of Care? On the Social-Reproductive Contradictions of Contemporary Capitalism. In: Bhattacharya, Tithi. Social Reproduction Theory: Remapping Class, Recentering Oppression. pp. 21–36., London: Pluto Press, 2017 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  30. ↑ Zofia Łapniewska, Etyka troski a gospodarka przyszłości, „Praktyka Teoretyczna”, 24 (2), 2017, s. 101–122, DOI: 10.14746/prt.2017.2.4, ISSN 2081-8130 [dostęp 2025-05-27].
  31. ↑ Corinna Dengler, Miriam Lang, Commoning Care: Feminist Degrowth Visions for a Socio-Ecological Transformation, „Feminist Economics”, 28 (1), 2022, s. 1–28, DOI: 10.1080/13545701.2021.1942511, ISSN 1354-5701 [dostęp 2025-05-26] (ang.).
  32. ↑ Frigga Haug, The “Four-in-One Perspective”: A Manifesto for a More Just Life, „Socialism and Democracy”, 23 (1), 2009, s. 119–123, DOI: 10.1080/08854300802635932, ISSN 0885-4300 [dostęp 2025-05-26].
  33. ↑ Maria Mies, Veronika Bennholdt-Thomsen, The subsistence perspective: beyond the globalised economy, New York : Australia : New York : Distributed in the USA exclusively by St. Martin's Press: Zed Books ; Spinifex Press, 1999, ISBN 978-1-85649-775-6 [dostęp 2025-05-26].
  34. ↑ Ariel Salleh, Ecofeminism as politics: nature, Marx and the postmodern, Second edition, London: Zed books, 2017, s. 153-174, ISBN 978-1-78699-041-9 [dostęp 2025-05-26].
  35. ↑ Degrowth [online], Degrowth [dostęp 2025-05-26].
  36. ↑ Colonial debt and reparations [online], theecologist.org, 14 października 2021 [dostęp 2025-05-26] (ang.).
  37. ↑ Ariel Salleh (red.), Eco-sufficiency & global justice: women write political ecology, London ; New York, NY : North Melbourne, Vic. : New York, NY: Pluto Press ; Spinifex Press ; Distributed in the United States of America exclusively by Palgrave Macmillan, 2009, ISBN 978-0-7453-2863-8, OCLC 260207390 [dostęp 2025-05-26].
  38. ↑ Decolonisation and Degrowth [online], Degrowth [dostęp 2025-05-26].
  39. ↑ Decolonization Is Not a Metaphor [online], Wikipedia, 26 maja 2025 [dostęp 2025-05-26] (ang.).
  40. ↑ Nick Fitzpatrick, Timothée Parrique, Inês Cosme, Exploring degrowth policy proposals: A systematic mapping with thematic synthesis, „Journal of Cleaner Production”, 365, 2022, s. 132764, DOI: 10.1016/j.jclepro.2022.132764 [dostęp 2025-05-26] (ang.).
  41. ↑ Christopher Olk, Colleen Schneider, Jason Hickel, How to pay for saving the world: Modern Monetary Theory for a degrowth transition, „Ecological Economics”, 214, 2023, s. 107968, DOI: 10.1016/j.ecolecon.2023.107968 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  42. ↑ Matthew Taylor, Matthew Taylor Environment, ‘These ideas are incredibly popular’: what is degrowth and can it save the planet?, „The Guardian”, 27 sierpnia 2024, ISSN 0261-3077 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  43. ↑ J.P. Arellano, Degrowth is Popular! [online], 2025 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  44. ↑ Lily Paulson, Milena Büchs, Public acceptance of post-growth: Factors and implications for post-growth strategy, „Futures”, 143, 2022, s. 103020, DOI: 10.1016/j.futures.2022.103020, ISSN 0016-3287 [dostęp 2025-05-27].
  45. ↑ Lina-Sophie Brinker, Umweltbewusstsein in Deutschland 2022, Umweltbundesamt, 18 lipca 2023 [dostęp 2025-05-27] (niem.).
  46. ↑ Lewis C. King, Ivan Savin, Stefan Drews, Shades of green growth scepticism among climate policy researchers, „Nature Sustainability”, 6 (11), 2023, s. 1316–1320, DOI: 10.1038/s41893-023-01198-2, ISSN 2398-9629 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  47. ↑ Public support universal basic income, job guarantee and rent controls to respond to coronavirus pandemic, poll finds [online], The Independent, 28 kwietnia 2020 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  48. ↑ Ben van der Merwe, Brits support universal basic income by 20-point margin [online], New Statesman, 5 lipca 2022 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  49. ↑ Erica Evans, The numbers behind four-day work weeks [online], Qualtrics, 24 lutego 2022 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  50. ↑ Research & Degrowth [online] [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  51. ↑ Post-Growth 2018 [online] [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  52. ↑ 15-17 May 2023 - Beyond Growth 2023 Conference [online], www.beyond-growth-2023.eu, 17 maja 2023 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  53. ↑ Movement History [online], International Degrowth Network [dostęp 2025-05-27].
  54. ↑ Planet, People, Care: It Spells Degrowth! – 9th International Degrowth Conference [online], 24 sierpnia 2023 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  55. ↑ Konzeptwerk Neue Ökonomie - Weil Wirtschaft auch gerecht geht. [online], Konzeptwerk Neue Ökonomie [dostęp 2025-05-27] (niem.).
  56. ↑ Leipzig 2014 [online], Degrowth [dostęp 2025-05-27].
  57. ↑ Corinna Burkhart, Matthias Schmelzer, Nina Treu (red.), Degrowth in movement(s): exploring pathways for transformation, Winchester, UK Washington, USA: Zero Books, 2020, ISBN 978-1-78904-186-6 [dostęp 2025-05-27].
  58. ↑ Oliver Balch, Buen vivir: the social philosophy inspiring movements in South America, „The Guardian”, 4 lutego 2013, ISSN 0261-3077 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  59. ↑ Dennis Dalton, How Gandhi used swaraj and satyagraha in India’s quest for freedom: Book Excerpt from ‘Indian Ideas of Freedom’ by Dennis Dalton [online], Frontline, 1 października 2023 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  60. ↑ Viviana Asara, Emanuele Profumi, Giorgos Kallis, Degrowth, Democracy and Autonomy, „Environmental Values”, 22 (2), 2013, s. 217–239, DOI: 10.3197/096327113X13581561725239, ISSN 0963-2719 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  61. ↑ Ben Robra i inni, From creative destruction to convivial innovation - A post-growth perspective, „Technovation”, 125, 2023, s. 102760, DOI: 10.1016/j.technovation.2023.102760, ISSN 0166-4972 [dostęp 2025-05-27].
  62. ↑ Justyna Hofmokl, Internet jako nowe dobro wspólne, Cyberkultura, Internet, Społeczeństwo, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2009, ISBN 978-83-60807-95-8 [dostęp 2025-05-27].
  63. ↑ Vasilis Kostakis, Vasilis Niaros, Chris Giotitsas, Beyond global versus local: illuminating a cosmolocal framework for convivial technology development, „Sustainability Science”, 18 (5), 2023, s. 2309–2322, DOI: 10.1007/s11625-023-01378-1, ISSN 1862-4065 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  64. ↑ Discussion, „Ecological Economics”, 17 (3), 1996, s. 147–156, DOI: 10.1016/0921-8009(95)00112-3, ISSN 0921-8009 [dostęp 2025-05-27].
  65. ↑ John-Oliver Engler i inni, 15 years of degrowth research: A systematic review, „Ecological Economics”, 218, 2024, s. 108101, DOI: 10.1016/j.ecolecon.2023.108101 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  66. ↑ Discussion, „Ecological Economics”, 17 (3), 1996, s. 147–156, DOI: 10.1016/0921-8009(95)00112-3, ISSN 0921-8009 [dostęp 2025-05-27].
  67. ↑ Ivan Savin, Jeroen van den Bergh, Reviewing studies of degrowth: Are claims matched by data, methods and policy analysis?, „Ecological Economics”, 226, 2024, s. 108324, DOI: 10.1016/j.ecolecon.2024.108324 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  68. ↑ David Schwartzman, A Critique of Degrowth and its Politics, „Capitalism Nature Socialism”, 23 (1), 2012, s. 119–125, DOI: 10.1080/10455752.2011.648848, ISSN 1045-5752 [dostęp 2025-05-27].
  69. ↑ Degrowth Is Not the Answer to Climate Change [online], jacobin.com [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  70. ↑ Dr. Matthias Kroll, DEGROWTH‘ ALONE IS NOT ENOUGH. Why the debate about growth must align with the physical limits of the planet rather than GDP : The paths to an ecological / economic balance and how to finance them [online], World Future Council, marzec 2017 [dostęp 2025-05-27].
  71. ↑ Jeroen C.J.M. van den Bergh, Environment versus growth — A criticism of “degrowth” and a plea for “a-growth”, „Ecological Economics”, 70 (5), 2011, s. 881–890, DOI: 10.1016/j.ecolecon.2010.09.035 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  72. ↑ Jean Zin, How do we change the system of production? [online], P2P Foundation, 24 lipca 2012 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  73. ↑ John Bellamy Foster, Brett Clark, Richard York, The Ecological Rift: Capitalism's War on the Earth, New York: Monthly Review Press, 2011, ISBN 978-1-58367-389-8 [dostęp 2025-05-27].
  74. ↑ Fred MagdoffTopics: Ecology Marxist Ecology Political Economy, Monthly Review | Harmony and Ecological Civilization [online], Monthly Review, 1 czerwca 2012 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  75. ↑ Antonina Januszkiewicz, Dialektyka natury i społeczeństwa przeciwko monizmowi. Esej recenzyjny z „Marx in the Anthropocene” Kohei Saita (2023, Cambridge University Press), „Praktyka Teoretyczna” (1(51)), 2024, s. 135–146, DOI: 10.19195/prt.2024.1.7, ISSN 2081-8130 [dostęp 2025-05-27].
  76. ↑ Kōhei Saitō, Slow down: the degrowth manifesto, First edition, New York: Astra House, 2024, ISBN 978-1-6626-0236-8 [dostęp 2025-05-27].
  77. ↑ John Bellamy FosterTopics: Ecology Marxism Marxist Ecology Philosophy Places: Global, Monthly Review | Planned Degrowth: Ecosocialism and Sustainable Human Development [online], Monthly Review, 1 lipca 2023 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  78. ↑ Stefan Drews, Miklós Antal, Degrowth: A “missile word” that backfires?, „Ecological Economics”, 126, 2016, s. 182–187, DOI: 10.1016/j.ecolecon.2016.04.001 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  79. ↑ Amy Beth Warriner, Victor Kuperman, Marc Brysbaert, Norms of valence, arousal, and dominance for 13,915 English lemmas, „Behavior Research Methods”, 45 (4), 2013, s. 1191–1207, DOI: 10.3758/s13428-012-0314-x, ISSN 1554-3528 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  80. ↑ Brian P. Meier, Michael D. Robinson, Why the Sunny Side Is Up: Associations Between Affect and Vertical Position, „Psychological Science”, 15 (4), 2004, s. 243–247, DOI: 10.1111/j.0956-7976.2004.00659.x, ISSN 0956-7976 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  81. ↑ Jeroen C.J.M. van den Bergh, Environment versus growth — A criticism of “degrowth” and a plea for “a-growth”, „Ecological Economics”, 70 (5), 2011, s. 881–890, DOI: 10.1016/j.ecolecon.2010.09.035 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  82. ↑ Giorgos Kallis i inni, Research On Degrowth, „Annual Review of Environment and Resources”, 43 (1), 2018, s. 291–316, DOI: 10.1146/annurev-environ-102017-025941, ISSN 1543-5938 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  83. ↑ Tim Jackson, Post growth: life after capitalism, Cambridge, UK: Polity Press, 2021, ISBN 978-1-5095-4252-9, OCLC on1192971622 [dostęp 2025-05-27].
  84. ↑ Kate Raworth, Aleksandra Paszkowska, Ekonomia obwarzanka: siedem sposobów myślenia o ekonomii XXI wieku, Wydanie pierwsze, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2021, ISBN 978-83-66586-68-0 [dostęp 2025-05-27].
  85. ↑ The global growth story of the 21st century: driven by investment and innovation in green technologies and artificial intelligence [online], Grantham Research Institute on climate change and the environment [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  86. ↑ Mariana Mazzucato, A Progressive Green Growth Narrative | by Mariana Mazzucato [online], Project Syndicate, 19 stycznia 2024 [dostęp 2025-05-27] (ang.).
  87. ↑ Deborah Chasman i inni red., Public purpose: industrial policy's comeback and government's role in shared prosperity, Boston Review Forum, Cambridge, MA: Boston Review, 2021 (19 (46.3)), ISBN 978-1-946511-65-2, OCLC on1236091426 [dostęp 2025-05-27].

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.