Diakonat stały w Polsce

Diakonat stały w Polsce – koncepcja diakonatu jako właściwego i trwałego stopnia hierarchicznego w Kościele katolickim, wdrażana w Polsce przez Konferencję Episkopatu Polski i poszczególnych biskupów diecezjalnych w ramach reform Soboru Watykańskiego II.

Zgodnie z teologią katolicką diakonat jest pierwszym z trzech stopni sakramentu święceń (są to kolejno: diakonat, prezbiterat i episkopat). W obrzędzie święceń biskup nakłada na kandydata ręce, ale nie dla kapłaństwa, lecz dla posługi[1].

Diakonem stałym może zostać nie tylko celibatiarusz, lecz także mężczyzna żonaty. Zgodnie z prawem kanonicznym, diakon – także żonaty – nie jest już osobą świecką, ale duchownym.

Prace nad przywróceniem stałego diakonatu rozpoczęto w Polsce dopiero po przemianach ustrojowych przełomu lat 80. i 90. XX wieku. Do tej pory diakonat był w Polsce tylko stopniem przejściowym na drodze do kapłaństwa. Pierwszy diakon greckokatolicki nieprzeznaczony do kapłaństwa, Andrzej Chita, został wyświęcony w Polsce 17 marca 1993 roku, zaś pierwszy diakon stały rzymskokatolicki, Tomasz Chmielewski, przyjął święcenia 6 czerwca 2008 roku.

Diakonat stały w dokumentach Soboru Watykańskiego II

Katolickie Kościoły wschodnie przez wiele wieków zachowały instytucję diakonatu stałego, lecz w Kościele łacińskim praktyka święcenia stałych diakonów zanikła bardzo wcześnie. Pierwsza decyzja przywrócenia diakonatu jako stałego stopnia hierarchii została podjęta na Soborze Trydenckim[2], lecz nie została zrealizowana. Wypełnienia doczekały się dopiero postanowienia biskupów zebranych na Soborze Watykańskim II. Ojcowie soborowi zarządzili w Konstytucji dogmatycznej o Kościele "Lumen Gentium", by zachować diakonat jako właściwy i trwały stopień hierarchiczny[3]. Ponadto zdjęto z diakonów obowiązek bezżenności.

Soborowy Dekret o misyjnej działalności Kościoła stwierdza, że wskazane jest, aby ludzi, którzy spełniają prawdziwie diakońską posługę, głosząc słowo Boże jako katechiści, kierując w imieniu proboszcza i biskupa rozproszonymi wspólnotami chrześcijańskimi albo praktykując miłosierdzie w działalności społecznej czy charytatywnej, wzmocnić przez przekazane w tradycji od Apostołów nałożenie rąk i ściślej połączyć z ołtarzem, aby skuteczniej wypełniali oni swoją posługę dzięki sakramentalnej łasce diakonatu[4].

Wprowadzenie diakonatu stałego w Kościele polskim

Diakonat stały jest w polskim katolicyzmie nowością. Zanikł bowiem w Kościele łacińskim jeszcze przed przybyciem pierwszych misjonarzy do Polski. Natomiast tuż po Soborze Watykańskim II biskupi polscy byli bardzo ostrożni z wprowadzaniem tej instytucji. Konferencja Episkopatu Polski podjęła ten temat dopiero po zakończeniu przemian ustrojowych w Polsce, gdy możliwość wprowadzenia diakonatu stałego odnotowano w dokumentach II Polskiego Synodu Plenarnego (1991–1999)[5].

Pierwszym z Kościołów lokalnych w Polsce, gdzie przywrócono stały diakonat, była diecezja przemyska (obecnie archidiecezja przemysko-warszawska) obrządku bizantyjsko-ukraińskiego. Pierwszy diakon nieprzeznaczony do kapłaństwa po Soborze Watykańskim II, Andrzej Chita, został wyświęcony 17 marca 1993 roku[6].

20 czerwca 2001 roku Konferencja Episkopatu Polski postanowiła zwrócić się do Stolicy Apostolskiej z prośbą o pozwolenie na wprowadzenie w Polsce diakonatu stałego. Za przyjęciem tej uchwały było 70 biskupów, przeciw było 10, a 7 wstrzymało się od głosowania[5]. 22 stycznia 2004 roku watykańska Kongregacja ds. Edukacji Katolickiej zatwierdziła na okres sześciu lat Wytyczne dotyczące formacji i posługi diakonów stałych w Polsce[7]. Ponowne zatwierdzenie nieznacznie poprawionych Wytycznych nastąpiło 9 czerwca 2015 roku. Dokument został przyjęty także na okres sześciu lat[5].

6 stycznia 2005 roku bp Andrzej Suski jako pierwszy biskup diecezjalny w Polsce, wydał dekret wprowadzający diakonat stały w diecezji toruńskiej. Tym samym dekretem powołał do istnienia Ośrodek Formacji Diakonów Stałych w Przysieku pod Toruniem[5]. W chwili powstania ośrodka formację do diakonatu podjęło dziesięciu żonatych kandydatów. Pierwszy rzymskokatolicki diakon stały w Polsce, Tomasz Chmielewski, został wyświęcony 6 czerwca 2008 roku w Toruniu przez biskupa toruńskiego Andrzeja Suskiego[8]. Ośrodek w Przysieku funkcjonował do połowy 2008 roku, tj. do momentu zakończenia formacji przez pierwszych kandydatów. Następnie zawieszono jego działalność. W kolejnych latach ośrodki formacyjne dla kandydatów do diakonatu powołano do istnienia w innych diecezjach: w Drohiczynie, Warszawie, Opolu, Szczecinie, Ełku, Katowicach, Legnicy oraz w Elblągu (wspólny dla diecezji elbląskiej i archidiecezji warmińskiej)[5]. W 2018 roku wprowadzono diakonat stały w diecezji świdnickiej, a w 2019 roku – w archidiecezji łódzkiej[5]. W 2021 roku wprowadzono diakonat stały w diecezji legnickiej, a w październiku 2022 roku – w diecezji kieleckiej[9] oraz diecezji rzeszowskiej[10].

Wymagania stawiane kandydatom do święceń

Diakonem stałym może zostać w Polsce[11]:

  • mężczyzna żonaty – w wieku minimum 35 lat, posiadający minimum 5-letni staż małżeński;
  • mężczyzna bezżenny – w wieku minimum 25 lat.

Diakoni stali w Polsce co do zasady pełnią posługę nieetatowo, stąd też kandydaci powinni mieć swoje stałe źródło utrzymania[5].

W przypadku kandydatów żonatych do uzyskania święceń niezbędna jest zgoda żony. Wyświęcony diakon żonaty nie może zawrzeć kolejnego małżeństwa po śmierci swojej żony, chyba że w drodze wyjątku uzyska zgodę własnego biskupa (np. w sytuacji, gdy ma małe dzieci na wychowaniu)[5].

Kandydaci na diakonów stałych w Polsce muszą mieć ukończone studia wyższe z zakresu teologii. Są także zobowiązani do zrealizowania trzyletniej formacji i ukończenia studium uzupełniającego do diakonatu stałego[5].

Formacja do diakonatu stałego obejmuje następujące etapy[11]:

  • aspirantura (około 3 miesięcy) – ma na celu zdobycie przez aspirantów i ich małżonki podstawowej wiedzy o diakonacie, a także przygotowanie się do dojrzałej decyzji co do dalszej formacji; zakończona obrzędem przyjęcia do grona kandydatów do diakonatu;
  • kandydatura (minimum 3 lata) – czas formacji teologicznej oraz praktycznego przygotowania do posługi; w spotkaniach formacyjnych (a przynajmniej w części z nich) uczestniczą także małżonki kandydatów; w tym czasie kandydaci do diakonatu przyjmują posługi lektora i akolity;
  • bezpośrednie przygotowanie do święceń, w tym pięciodniowe rekolekcje zamknięte.

Diakoni stali w Polsce

Do 13 maja 2023 roku wyświęcono w Polsce 91 stałych diakonów rzymskokatolickich: 86 żonatych oraz 5 celibatariuszy, w tym 2 zakonników (zakonnicy podjęli pracę poza granicami Polski).

Diakoni stali w Polsce według diecezji

Liczba diakonów stałych w Polsce według diecezji rzymskokatolickich
Diecezja Pierwsze święcenia diakonów stałych Aktualna liczba diakonów stałych Uwagi
Metropolia białostocka
Archidiecezja białostocka – 0
Diecezja drohiczyńska – 0
Diecezja łomżyńska – 0
Metropolia częstochowska
Archidiecezja częstochowska – 0
Diecezja radomska – 0
Diecezja sosnowiecka – 0
Metropolia gdańska
Archidiecezja gdańska – 0
Diecezja pelplińska 8 czerwca 2008 2 [12]
Diecezja toruńska 6 czerwca 2008 3 [12]
Metropolia gnieźnieńska
Archidiecezja gnieźnieńska – 0
Diecezja bydgoska – 0
Diecezja włocławska – 0
Metropolia katowicka
Archidiecezja katowicka 24 października 2013 25 [13]
Diecezja gliwicka 7 listopada 2015 2 [12]
Diecezja opolska 30 czerwca 2013 10 [12]
Metropolia krakowska
Archidiecezja krakowska – 0
Diecezja bielsko-żywiecka – 0
Diecezja kielecka – 0
Diecezja tarnowska – 0
Metropolia lubelska
Archidiecezja lubelska – 0
Diecezja sandomierska – 0
Diecezja siedlecka – 0
Metropolia łódzka
Archidiecezja łódzka – 16
Diecezja łowicka – 0
Metropolia poznańska
Archidiecezja poznańska – 0
Diecezja kaliska – 0
Metropolia przemyska
Archidiecezja przemyska – 0
Diecezja rzeszowska – 0
Diecezja zamojsko-lubaczowska – 0
Metropolia szczecińsko-kamieńska
Archidiecezja szczecińsko-kamieńska 18 czerwca 2016 4 [12]
Diecezja koszalińsko-kołobrzeska – 0
Diecezja zielonogórsko-gorzowska 9 stycznia 2021 2 [12]
Metropolia warmińska
Archidiecezja warmińska 24 maja 2020 2
Diecezja elbląska 4 lipca 2020 10
Diecezja ełcka 20 grudnia 2009 5 [12]
Metropolia warszawska
Archidiecezja warszawska 9 sierpnia 2009 5 [12]
Diecezja płocka – 0
Diecezja warszawsko-praska 14 maja 2022 5 [14]
Metropolia wrocławska
Archidiecezja wrocławska – 0
Diecezja legnicka 5 czerwca 2021 7 [12]
Diecezja świdnicka 10 sierpnia 2020 2 [12]
Ordynariat Polowy Wojska Polskiego – 0

Diakoni stali wyświęceni w Polsce

Diakoni stali rzymskokatoliccy wyświęceni w Polsce
Lp. Imię i nazwisko Data święceń Diecezja / zgromadzenie zakonne Uwagi
1. Tomasz Chmielewski 6 czerwca 2008 diecezja toruńska [12]
2. Zbigniew Machnikowski 8 czerwca 2008 diecezja pelplińska [12]
3. Bogdan Sadowski 9 sierpnia 2009 archidiecezja warszawska [12]
4. Stanisław Dziemian 20 grudnia 2009 diecezja ełcka [12]
5. Mariusz Malinowski 19 grudnia 2010 diecezja toruńska [12]
6. Waldemar Rozynkowski 5 listopada 2011 diecezja toruńska [12]
7. Czesław Cebulla 30 czerwca 2013 diecezja opolska [12]
8. Ryszard Kłoś 30 czerwca 2013 diecezja opolska [12]
9. Rudolf Syga 30 czerwca 2013 diecezja opolska [12]
10. Albert Karkosz 24 października 2013 archidiecezja katowicka [12]
11. Piotr Maciejewski 29 czerwca 2014 archidiecezja warszawska [12]
12. br. Benoît-Joseph 16 października 2014 Monastyczne Wspólnoty Jerozolimskie podjął posługę poza granicami Polski[12]
13. Piotr Joszko 20 czerwca 2015 diecezja opolska [12]
14. Rudolf Wilczek 27 czerwca 2015 diecezja opolska [12]
15. Tadeusz Cieślik 23 września 2015 archidiecezja katowicka [12]
16. Bogdan Boruta 23 września 2015 archidiecezja katowicka [12]
17. Marek Czogalik 7 listopada 2015 diecezja gliwicka [12]
18. Jan Ogrodzki 22 listopada 2015 archidiecezja warszawska [12]
19. Marcin Gajda 18 czerwca 2016 archidiecezja szczecińsko-kamieńska [12]
20. Paweł Ziętek 18 czerwca 2016 archidiecezja szczecińsko-kamieńska [12]
21. Roman Wojciechowski 18 czerwca 2016 archidiecezja szczecińsko-kamieńska [12]
22. Robert Marszałek 18 czerwca 2016 archidiecezja szczecińsko-kamieńska [12]
23. Arkadiusz Grining 1 maja 2017 diecezja ełcka [12]
24. Jan Konopko 1 maja 2017 diecezja ełcka [12]
25. Krzysztof Gładkowski 1 maja 2017 diecezja ełcka [12]
26. Józef Suwalski 1 maja 2017 diecezja ełcka [12]
27. Marek Dziony 25 czerwca 2017 diecezja opolska celibatariusz[12]
28. br. Damian Lenckowski 25 czerwca 2017 Wspólnota Apostołów Nadziei podjął posługę poza granicami Polski[12]
29. Tomasz Kosiek 8 grudnia 2017 diecezja gliwicka [12]
30. Krystian Kukiełka 27 czerwca 2018 archidiecezja katowicka [12]
31. Andrzej Lwowski 28 czerwca 2018 archidiecezja katowicka [12]
32. Andrea Nardotto 28 czerwca 2018 archidiecezja warszawska [12]
33. Piotr Kowalczyk 28 czerwca 2019 diecezja opolska [12]
34. Andrzej Wołodźko 24 maja 2020 archidiecezja warmińska [12]
35. Jacek Kowalski 24 maja 2020 archidiecezja warmińska [12]
36. Jerzy Demski 29 czerwca 2020 Administratura apostolska Atyrau podjął posługę poza granicami Polski[12]
37. Jarosław Duszak 29 czerwca 2020 diecezja opolska [12]
38. Jarosław Baturewicz 4 lipca 2020 diecezja elbląska [12]
39. Andrzej Chołaszczyński 4 lipca 2020 diecezja elbląska [12]
40. Wojciech Handke 4 lipca 2020 diecezja elbląska [12]
41. Szczepan Okrój 4 lipca 2020 diecezja elbląska [12]
42. Maciej Stęplewski 4 lipca 2020 diecezja elbląska [12]
43. Krzysztof Szczepański 4 lipca 2020 diecezja elbląska [12]
44. Tadeusz Dubicki 10 sierpnia 2020 diecezja świdnicka [12]
45. Adam Runiewicz 9 stycznia 2021 diecezja zielonogórsko-gorzowska [12]
46. Dariusz Bak 5 czerwca 2021 diecezja legnicka [12]
47. Wojciech Dąbrowski 5 czerwca 2021 diecezja legnicka [12]
48. Adam Dylus 20 czerwca 2021 archidiecezja katowicka [12]
49. Adam Larysz 27 czerwca 2021 archidiecezja katowicka [12]
50. Krzysztof Łaszuk 3 lipca 2021 diecezja elbląska [12]
51. Sebastian Olszewski 3 lipca 2021 diecezja elbląska [12]
52. Piotr Maciejewski 3 lipca 2021 diecezja elbląska [12]
53. Marek Serafinowicz 3 lipca 2021 diecezja elbląska [12]
54. Zbigniew Szurek 8 lipca 2021 archidiecezja katowicka [13]
55. Sławomir Warzecha 15 lipca 2021 archidiecezja katowicka [13]
56. Robert Moczulski 22 lipca 2021 archidiecezja katowicka [13]
57. Ryszard Swoboda 7 lipca 2022 diecezja legnicka celibatariusz[12]
58. Kazimierz Wojciech Adamaszek 14 maja 2022 diecezja warszawsko-praska [14]
59. Marek Chaciński 14 maja 2022 diecezja warszawsko-praska [14]
60. Artur Wiesław Elceser 14 maja 2022 diecezja warszawsko-praska [14]
61. Dariusz Kwiek 14 maja 2022 diecezja warszawsko-praska [14]
62. Roman Wojciechowski 14 maja 2022 diecezja warszawsko-praska [14]
63. Robert Bińkowski 14 maja 2022 archidiecezja warszawska [15]
64. Sławomir Baranowski 28 maja 2022 archidiecezja łódzka [16]
65. Romuald Bosakowski 28 maja 2022 archidiecezja łódzka celibatariusz[16]
66. Paweł Jan Chmura 28 maja 2022 archidiecezja łódzka [16]
67. Arkadiusz Dobiech 28 maja 2022 archidiecezja łódzka [16]
68. Bogdan Kosztyła 28 maja 2022 archidiecezja łódzka [16]
69. Jakub Kowalczyk 28 maja 2022 archidiecezja łódzka [16]
70. Dariusz Mroczek 28 maja 2022 archidiecezja łódzka [16]
71. Sebastian Piątkowski 28 maja 2022 archidiecezja łódzka [16]
72. Paweł Pietrala 28 maja 2022 archidiecezja łódzka [16]
73. Adam Rychlik 28 maja 2022 archidiecezja łódzka [16]
74. Adrian Seliga 28 maja 2022 archidiecezja łódzka [16]
75. Piotr Sobczyński 28 maja 2022 archidiecezja łódzka [16]
76. Adam Surma 28 maja 2022 archidiecezja łódzka [16]
77. Sławomir Szewczyk 28 maja 2022 archidiecezja łódzka [16]
78. Adam Tataradziński 28 maja 2022 archidiecezja łódzka [16]
79. Jarosław Wójtowicz 28 maja 2022 archidiecezja łódzka [16]
80. Mariusz Kaletka 14 czerwca 2022 archidiecezja katowicka [17]
81. Bartosz Kaczmarczyk 18 czerwca 2022 archidiecezja katowicka [18]
82. Krzysztof Kurpanik 18 czerwca 2022 archidiecezja katowicka [18]
83. Jarosław Danach 21 czerwca 2022 archidiecezja katowicka [13]
84. Krzysztof Jamrozy 23 czerwca 2022 archidiecezja katowicka [13]
85. Marek Dytkowski 25 czerwca 2022 archidiecezja katowicka [13]
86. Marek Hadalski 25 czerwca 2022 archidiecezja katowicka [13]
87. Henryk Smolny 28 czerwca 2022 diecezja świdnicka [19]
88. Zbigniew Kieras 13 maja 2023 diecezja legnicka [12]
89. Rafał Koronkiewicz 13 maja 2023 diecezja legnicka [12]
90. Paweł Słota 13 maja 2023 diecezja legnicka [12]
91. Piotr Sztuba 13 maja 2023 diecezja legnicka [12]
92. Dariusz Długajczyk 25 maja 2023 archidiecezja katowicka [13]
93. Paweł Konkol 10 czerwca 2023 archidiecezja katowicka [13]
94. Jan Gil 21 czerwca 2023 archidiecezja katowicka [13]
95. Mariusz Grondys 27 sierpnia 2023 diecezja zielonogórsko-gorzowska
96. Robert Rogala 20 grudnia 2023 archidiecezja warszawska
97. Krzysztof Klimontko 6 kwietnia 2024 archidiecezja katowicka [13]
98. Krzysztof Kaput 9 kwietnia 2024 archidiecezja katowicka [13]
99. Dariusz Kuniszyk 11 kwietnia 2024 archidiecezja katowicka [13]
100. Krzysztof Pakuza 22 kwietnia 2024 archidiecezja katowicka [13]
101. Rafał Maliszewski 27 kwietnia 2024 diecezja pelplińska
102. Robert Dubel 18 maja 2024 archidiecezja katowicka [13]

Diakoni greckokatoliccy nieprzeznaczeni do kapłaństwa

W Kościele rzymskokatolickim ewentualna decyzja o wprowadzeniu diakonatu stałego w diecezji należy do biskupa[3]. Jednakże, w przypadku Kościołów wschodnich katolickich, ojcowie soborowi wprost nakazali wznowienie instytucji trwałego diakonatu wszędzie tam, gdzie wyszła ona ze zwyczaju[20].

Do 22 stycznia 2020 roku wyświęcono w Polsce 6 diakonów greckokatolickich nieprzeznaczonych do kapłaństwa (5 żonatych i 1 zakonnika – bazylianina).

Diakoni greckokatoliccy nieprzeznaczeni do kapłaństwa wyświęceni w Polsce
Lp. Imię i nazwisko Data święceń Uwagi
1. Andrzej Chita 17 marca 1993 [12]
2. br. Bogdan Pietnoczko 28 października 2000 bazylianin[12]
3. Piotr Siwicki 30 listopada 2003 [12]
4. Włodzimierz Kaczmar 26 września 2010 [12]
5. Włodzimierz Mosorow 5 marca 2017 [12]
6. Bogdan Pietnoczka 26 czerwca 2017 [12]

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Sobór Watykański II, Lumen Gentium, 29; Constitutiones Ecclesiae Aegyptiacae, III, 2: wyd. Funk, Didascalia, II, s. 103; Statua Ecclesiae, Antique 37-41: Mansi 3, 954.
  2. ↑ Sobór Trydencki, Sesja XIII, 15 lipca 1563 roku, rozdz. 17: [Święty Sobór] zachęca i nakazuje w Panu, aby wszyscy poszczególni biskupi, tam gdzie tylko możliwe, przywrócili te zadania [stopnie święceń od ostiariatu do diakonatu] w kościołach katedralnych, kolegiackich i parafialnych.
  3. 1 2 Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen Gentium, rozdz. III, pkt. 29.
  4. ↑ Sobór Watykański II, Ad gentes divinitus, 16.
  5. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Waldemar Rozynkowski, Diakonat stały w Kościele w Polsce : historia – teologia – wyzwania, Pelplin: Wydawnictwo Bernardinum, 2019, ISBN 978-83-8127-347-3, OCLC 1111764255 [dostęp 2020-01-22].
  6. ↑ Diakonat stały w Polsce – historia i stan aktualny
  7. ↑ Diakonat stały w Kościele w Polsce
  8. ↑ Katarzyna Wiśniewska, Ksiądz diakon, jego żona i jego dzieci [online], Wyborcza.pl, 3 czerwca 2008 [zarchiwizowane z adresu 2008-06-05].
  9. ↑ Aneta Wasilewska: Przełom w polskim Kościele. Posługę rozpoczną żonaci mężczyźni. Interia, 02.10.2022. [dostęp 2022-10-03]. (pol.).
  10. ↑ Bp Jan Wątroba przyjął kandydata do diakonatu stałego [online], Portal Diecezji Rzeszowskiej, 14 marca 2023 [dostęp 2023-04-30] (pol.).
  11. 1 2 Ośrodek Formacji Diakonów Stałych Archidiecezji Katowickiej [online], diakonat.katowice.pl [dostęp 2020-01-22].
  12. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 Stan na dzień 22 stycznia 2020 r.; por. Diakonat stały w Polsce – historia i stan aktualny
  13. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Archidiecezja Katowicka - Diakoni stali [online], www.diakoni.katowicka.pl [dostęp 2024-05-20].
  14. 1 2 3 4 5 6 Święcenia diakonatu stałego [online], Diecezja Warszawsko-Praska, 14 maja 2022 [dostęp 2022-05-16] (pol.).
  15. ↑ Instytut Gość Media, Robert Bińkowski - piąty diakon stały w archidiecezji warszawskiej [online], warszawa.gosc.pl, 15 maja 2022 [dostęp 2022-06-18].
  16. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Abp Ryś do diakonów: „Proście” i „Ojciec” – to są słowa, z którym was Pan Jezus posyła w waszą misję [online], www.archidiecezja.lodz.pl [dostęp 2022-06-18] (pol.).
  17. ↑ Archidiecezja Katowicka - Mariusz Kaletka, został diakonem stałym [online], archidiecezjakatowicka.pl [dostęp 2022-06-18].
  18. 1 2 Archidiecezja Katowicka - Dwóch mężów i ojców przyjęło święcenia diakonatu [online], archidiecezjakatowicka.pl [dostęp 2022-06-19].
  19. ↑ Świdnica. Święcenia diakona stałego Henryka Smolnego [online], niedziela.pl [dostęp 2022-06-30] (pol.).
  20. ↑ Sobór Watykański II, Dekret Orientalium ecclesiarum.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.