Edmund Nowak

Edmund Nowak

proboszcz ksiądz
Data i miejsce urodzenia	3 grudnia 1891 Półwiosek Stary
Data i miejsce śmierci	8–9 kwietnia 1940 Kalinin
Przebieg służby
Siły zbrojne	Wojsko Polskie
Jednostki	Kwatera Główna Armii „Lublin”
Stanowiska	szef służby duszpasterskiej
Główne wojny i bitwy	wojna polsko-bolszewicka II wojna światowa kampania wrześniowa
Odznaczenia

Edmund Nowak (ur. 3 grudnia 1891 w Półwiosku Starym; zm. 8–9 kwietnia 1940 w Kalininie) – proboszcz ksiądz Wojska Polskiego, magister teologii, doktor filozofii, ofiara zbrodni katyńskiej, kandydat do procesu beatyfikacyjnego.

Urodził się 3 grudnia 1891 w Półwiosku Starym, w powiecie konińskim, jako syn Franciszka i Zuzanny z Przędzików^[1][2]. W 1906 rozpoczął naukę w rosyjskim gimnazjum w Koninie, skąd przeniósł się do Szkoły Handlowej w Kaliszu^[2]. W 1909 wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego we Włocławku, które ukończył 7 marca 1915 i otrzymał święcenia kapłańskie we włocławskiej bazylice katedralnej^[2]. W latach 1915–1919 posługiwał jako wikariusz i katecheta w Aleksandrowie Kujawskim, Włocławku, Dłutowie, Działoszynie i Brzeźniu w wpowiecie sieradzkim^[2]. Był społecznikiem, zakładał szkoły powszechne i krawieckie, ochronki, biblioteki, czytelnie i kółka rolnicze^[3]. W 1917, w czasie I wojny światowej, podczas posługi w Działoszynie, współpracował z konspiracyjną Polską Organizacją Wojskową – Działoszyn znajdował się wówczas pod okupacją austro–węgierską, tuż przy granicy z terenami okupowanymi przez Niemcy.

Po zakończeniu I wojny światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości zgłosił się dobrowolnie 5 maja 1919 do Wojska Polskiego^[2] (przyjęty został 1 czerwca 1919) jako kapelan kontraktowy, a rok później jako kapelan zawodowy^[4]. W czasie wojny polsko–bolszewickiej w 1920 kapelan 3. Pułku Ułanów^[2], walczącego na froncie północnym. 3 maja 1922 został zweryfikowany w stopniu kapelana ze starszeństwem od 1 czerwca 1919 i 40. lokatą w duchowieństwie wojskowym wyznania rzymsko-katolickiego^[5][6][7]. Do 1934 był kapelanem w garnizonach Grodno, Wołkowysk i garnizonie Złoczów^[8][9] oraz administratorem parafii w Nowej Wiljce^[10][11]. 1 lipca 1930 ukończył studia na Uniwersytecie im. Stefana Batorego w Wilnie, uzyskując dyplom magistra filozofii^[2]. 8 maja 1934 na podstawie rozprawy doktorskiej „Rys dziejów duszpasterstwa wojskowego w Polsce 968–1831" otrzymał na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie stopień doktora filozofii^[2][12]. Napisał trzy prace o duszpasterstwie wojskowym. 4 lutego 1934 prezydent RP nadał mu z dniem 1 stycznia 1934 stopień starszego kapelana i 3. lokatą w duchowieństwie wojskowym wyznania rzymsko-katolickiego^[13]. Od czerwca 1934 do września 1939 pełnił służbę na stanowisku administratora parafii wojskowej w Lublinie^[14][15][2]. Na stopień proboszcza został awansowany ze starszeństwem z 19 marca 1939 i 3. lokatą w duchowieństwie wojskowym wyznania rzymsko-katolickiego^[16][15].

W czasie kampanii wrześniowej szef służby duszpasterskiej Armii „Lublin”^[4][1]. Prawdopodobnie do 14 września 1939 przebywał wraz z DOK II w Lublinie, a następnie wraz z nim – w tym gen. Mieczysławem Smorawińskim – udał się, zgodnie z rozkazami, do Kowla, a potem do Włodzimierza Wołyńskiego. Po dotarciu po 17 września 1939 najeźdźczej armii rosyjskiej do Włodzimierza Wołyńskiego prawdopodobnie zamierzał – zgodnie z porozumieniem gen. Smorawińskiego z Rosjanami, wynegocjowanym w pertraktacjach – udać się wraz z oddziałami polskimi na zachód, w kierunku Bugu. 20 września 1939, po wyruszeniu z Włodzimierza, wszyscy zostali zatrzymani przez Rosjan i „internowani” w obozie przejściowym w Szepetówce^[2]. Od 28 października 1939 przebywał w obozie kozielszczańskim^[4], skąd 4 listopada trafił do obozu jenieckiego w Kozielsku^[4], z którego został wywieziony – wśród 41 jeńców – 23 lub 24 grudnia 1939^[4][17] do więzienia Butyrki w Moskwie^[18], a następnie 29 grudnia 1939 przewieziony do obozu jenieckiego w Ostaszkowie^[4]. 6 kwietnia 1940 został przekazany do dyspozycji naczelnika Obwodowego Zarządu NKWD w Kalininie^[4] – lista wywózkowa nr 05/3 z 5 kwietnia 1940^[4], pozycja 71 (teczka personalna nr 1331)^[2]. Między 8 a 9 kwietnia 1940^[4] został zamordowany^[19] w siedzibie Zarządu NKWD w Kalininie^[2] (obecnie Twer) przez funkcjonariuszy Obwodowego Zarządu NKWD w Kalininie oraz pracowników NKWD przybyłych z Moskwy na mocy decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940. Ofiary tej zbrodni grzebano w lesie, gdzie od 2 września 2000 mieści się oficjalnie Polski Cmentarz Wojenny w Miednoje^[1][20].

Decyzją Ministra Obrony Narodowej nr 439/MON z 5 października 2007 awansowany pośmiertnie na stopień pułkownika^[21]. Awans został ogłoszony 9 listopada 2007 w Warszawie, w trakcie uroczystości „Katyń Pamiętamy – Uczcijmy Pamięć Bohaterów”.

Z inicjatywy społeczeństwa dla jego pamięci posadzono "Dęby Katyńskie" we Włocławku (certyfikat 000372/000195/WE/2008) oraz w Golenicach (certyfikat nr 000212/000195/WE/2008)^[22].

12 maja 2019 w Kalwarii Pacławskiej odbyła się uroczystość związana z odsłonięciem oraz poświęceniem tablicy pamiątkowej i Alei Dębów Pamięci Kapelanów Katyńskich przy kaplicy „Ukrzyżowanie”. Wśród 32 kapelanów wojskowych różnych wyznań, zamordowanych w Katyniu i innych miejscach kaźni w 1940, jest wymieniony płk dr Edmund Nowak^[23][24][25].

• Złoty Krzyż Zasługi^[1]
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921^[1]
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości^[1]

• jeńcy polscy w niewoli radzieckiej (od 1939 roku)
• obozy NKWD dla jeńców polskich
• ofiary zbrodni katyńskiej – zamordowani w Kalininie

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2023-10-30].
• Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
• Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
• Rocznik Oficerski 1928. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1928.
• Rocznik Oficerski 1932. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1932.
• Zuzanna Gajowniczek, Bernadetta Gronek, Bernard Kayzer: Miednoje. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Grzegorz Jakubowski (red.). T. 2 M–Ż. Warszawa: Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, 2005. ISBN 83-89474-06-9.
• Убиты в Калинине, захоронены в Медном : Księga Pamięci polskich jeńców wojennych – więźniów obozu NKWD w Ostaszkowie, rozstrzelanych decyzją Biura Politycznego Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (b) z 5 marca 1940 roku. Лариса Еремина (red.). T. 2: Биограммы польских военнопленных M–Я. Moskwa: Stowarzyszenie Memoriał, 2019. ISBN 978-5-6041921-5-3.
• Jan Kiński, Helena Malanowska, Urszula Olech, Wacław Ryżewski, Janina Snitko-Rzeszut, Teresa Żach: Katyń. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Marek Tarczyński (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2000. ISBN 83-905590-7-2.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Wyd. 2 poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon, 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Adam Winiarz: Lubelska lista katyńska: księga pamięci Lubelskiej Rodziny Katyńskiej. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1997. ISBN 978-83-227-0928-3.