Edward Dembowski
 Późniejsza podobizna z dagerotypu[2] | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
.jpg)
Edward Dembowski herbu Jelita[4] (ur. 31 maja 1822 w Warszawie[5], zm. 27 lutego 1846 w Podgórzu) – polski działacz lewicy niepodległościowej (Związek Narodu Polskiego), filozof, krytyk literacki, publicysta, pisarz i organizator powstania krakowskiego w 1846.
Życiorys
Edward Dembowski był synem Julii z Kochanowskich i konserwatywnego kasztelana – wojewody Królestwa Polskiego Leona Dembowskiego. Z racji szlacheckiego pochodzenia, kontrastującego z radykalnymi poglądami społecznymi, nazywano go „czerwonym kasztelanicem”. W czasie studiów znajdował się pod wpływem Hegla i utopijnych socjalistów francuskich.
W 1841 zadebiutował w warszawskim „Czasie” rozprawą Filozoficzność i Pani Ziemięcka. W latach 1842–1843 wydawał w Warszawie „Przegląd Naukowy”, pismo młodej, niepodległościowej inteligencji, jedno z ważniejszych czasopism tamtego czasu. Kilka znaczących rozpraw opublikował w poznańskim „Roku” (O dramacie w dzisiejszym piśmiennictwie polskim, Kilka słów o pojęciu poezji, Kilka myśli o eklektyzmie). Finansował też almanach młodych pisarzy Jaskułka.
Edward Dembowski był organizatorem nieudanego powstania krakowskiego, które wybuchło w lutym 1846 roku w Krakowie i okolicach. Formalnie pełnił funkcję sekretarza dyktatora Jana Tyssowskiego, w praktyce stał się faktycznym przywódcą ruchu. Zginął 27 lutego 1846 roku, gdy wojska austriackie ostrzelały procesję patriotyczną w Podgórzu, której przewodził. Pochowany został na starym cmentarzu Podgórskim w Krakowie. Jego grób, jako jeden z niewielu na tym cmentarzu, wciąż otoczony jest stałą opieką. Po śmierci Dembowskiego przez pewien czas krążyły pogłoski, jakoby nie zginął i widywano go rzekomo w różnych częściach kraju oraz za granicą.
Żoną Dembowskiego była Aniela z Chłędowskich (1824–1902), córka znanego bibliografa i wydawcy – Adama Tomasza Chłędowskiego. Z tego małżeństwa, zawartego jesienią 1841 roku, na świat przyszło troje dzieci: Julia (żona adwokata Aleksandra Karpińskiego), Edward i Czesław.
Poglądy
Na kształtowanie się światopoglądu Dembowskiego wywarły wpływ idee Joachima Lelewela[6]. Dembowski w swojej krytyce używał do analizy i oceny zjawisk artystycznych kryteriów ideowo-politycznych, jak postęp, wsteczność. Kryteria estetyczne łączyły się dla niego z określonymi postawami ideologicznymi. W sferze ideologicznej przeciwstawiał się konserwatywnym poglądom Michała Grabowskiego i Henryka Rzewuskiego. Był też przeciwnikiem umiarkowanych, liberalnych postaw, reprezentowanych np. przez „Bibliotekę Warszawską”. Krytycznie podchodził do eklektyzmu, częstego w kulturze umysłowej lat 40. XIX w., estetyzmu, uznawanego za wsteczny (Listy Józefa Kremera), zainteresowania przeszłością i jej gloryfikacji (twórczość Kraszewskiego), poematów lirycznych, będących jedynie ekspresją jednostkowych uczuć. Przeciwstawiał się więc zarówno postawom konserwatywnym, jak i mistycznym prądom romantyzmu. W ich miejsce proponował praktyczną i aktywną działalność, zgodną z dążeniami ludu.
Edward Dembowski cenił poezję zaangażowaną, buntowniczą, wzywającą do czynu i bliską ludowi. Takich motywów dopatrywał się w twórczości Romana Zmorskiego, Włodzimierza Wolskiego i Narcyzy Żmichowskiej. Ważną rolę przyznawał dramatowi, który, jego zdaniem, dobrze nadawał się do wyrażania idei postępowych poprzez uwidacznianie ścierania się racji światopoglądowych. Optował za dramatem idei czy też politycznym. Z tego powodu cenił Nie-boską komedię Zygmunta Krasińskiego, której poświęcił analizę.
Upamiętnienia
Literatura
- Władysław Anczyc w 1848 roku opublikował wiersz o Edwardzie Dembowskim pt. Emisariusz[7].
- Wisława Szymborska opublikowała wiersz pt. List Edwarda Dembowskiego do ojca[8][9], wydany później w tomiku poezji Pytania zadawane sobie.
Filmy
- Film fabularny Stanisława Różewicza pt. Pasja – o działalności publicznej Dembowskiego podczas powstania krakowskiego.
Szkoły
- XLVIII Liceum Ogólnokształcące im. Edwarda Dembowskiego w Warszawie
- I Liceum Ogólnokształcące Dwujęzyczne im. E. Dembowskiego w Gliwicach[10]
- Szkoła podstawowa nr 109 im. Edwarda Dembowskiego we Wrocławiu[11][12]
- Szkoła Podstawowa nr 66 im. Edwarda Dembowskiego w Krakowie[13]
- Szkoła podstawowa im. Edwarda Dembowskiego w Kierlikówce[14]
- I Liceum Ogólnokształcące im. Edwarda Dembowskiego w Zielonej Górze[15]
- Powiatowe Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego im. Edwarda Dembowskiego w Wieliczce[16]
Ulice
Ulice Edwarda Dembowskiego znajdują się w Lublinie, Pile, Sanoku, Szczecinie, Wieliczce, Warszawie (Ursynów) i Wrocławiu. Ponadto w Krakowie-Podgórzu znajduje się Aleja Dembowskiego, a w Poznaniu Rondo im. Edwarda Dembowskiego.
Pomniki i tablice pamiątkowe
- Pomnik Edwarda Dembowskiego na Placu Lasoty w Krakowie
- Pomnik na starym cmentarzu Podgórskim w Krakowie (pomnik nagrobny stoi obok mogiły 20 powstańców poległych wraz z Dembowskim 27 lutego 1846 r. w Podgórzu)[17].
Inne
- Statek Polskich Linii Oceanicznych Edward Dembowski
Przypisy
- tamże
- ↑ tamże
- ↑ Limanowski B, Historja ruchu rewolucyjnego w Polsce w 1846 r., Kraków, 1913
- ↑ Edward Dembowski h. Jelita [online], www.sejm-wielki.pl [dostęp 2024-02-15].
- ↑ Leszek Syklulski: Edward Dembowski (1822-1846). Biografia polityczna, s. 37. Autor podaje sygnaturę aktu urodzenia odnalezionego w Archiwum Państwowym m.st. Warszawy.
- ↑ Narski 1969 ↓, s. 379.
- ↑ „Emisariusz” – wiersz o Edwardzie Dembowskim. polona.pl. [dostęp 2019-02-06].
- ↑ List Edwarda Dembowskiego do ojca, „Życie Literackie” nr 26 z 1953 r., s.4 (PZS)
- ↑ Bibliografia - Wisława Szymborska - Fundacja Wisławy Szymborskiej [online], szymborska.org.pl [dostęp 2019-02-06].
- ↑ I Liceum Ogólnokształcące Dwujęzyczne w Gliwicach. [dostęp 2020-10-31]. (pol.).
- ↑ strona szkoły podstawowej nr 109 we Wrocławiu. [dostęp 2020-10-31]. (pol.).
- ↑ Szkoła Podstawowa nr 109 we Wrocławiu. Fotopolska. [dostęp 2020-10-31]. (pol.).
- ↑ Szkoła Podstawowa nr 66 w Krakowie. BIuletyn Informacji Publicznej. [dostęp 2020-10-31]. (pol.).
- ↑ Strona szkoły podstawowej w Kierlikówce. [dostęp 2020-10-31]. (pol.).
- ↑ I Liceum Ogólnokształcące im. Edwarda Dembowskiego w Zielonej Górze. oficjalna strona [dostęp 2021-02-17]
- ↑ Patron. PCKZiU Wieliczka. [dostęp 2022-02-28].
- ↑ Zniszczenia grobu Edwarda Dembowskiego (1822-1846) na Starym Cmentarzu Podgórskim w Krakowie. Gość krakowski. [dostęp 2020-10-31]. (pol.).
Bibliografia
- Igor Narski: Polscy myśliciele końca XVIII w. — pierwszej połowy XIX w.. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in.. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 378–381. (pol.).
- Leszek Sykulski: Edward Dembowski (1822-1846). Biografia polityczna. Toruń: Wydawnictwo Naukowe GRADO, 2006. ISBN 83-89588-59-5.
- Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku. Seria 3. Literatura krajowa w okresie romantyzmu:1831-1863.T.2/ red
- Stefan Wolski: Ballada rycerska. Powieść historyczna. Lublin: 1977. ISBN 978-83-60660-93-5.
- Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Wyd. VIII - 3 dodruk. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009, s. 573, 579–581, 662, seria: Wielka Historia Literatury Polskiej. ISBN 978-83-01-13848-6.
Linki zewnętrzne
- Małgorzata Pronobis: Dembowski Edward: zestawienie bibliograficzne w wyborze, Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Kielcach, 2009.
- M. Stecka: Edward Dembowski, Lwów 1911.
- Bolesław Limanowski: Historja ruchu rewolucyjnego w Polsce w 1846 r., Kraków 1913.
- Dzieła Edwarda Dembowskiego w bibliotece Polona