Farmana

Pierwsi mieszkańcy Farmany należeli do kultury ceramiki Hakra, a najstarsze zabytki archeologiczne z tego stanowiska datuje się na 2500 rok p.n.e. Budowali oni struktury w postaci dołów mieszkalnych wykopywanych w glebie rodzimej. Podobnego rodzaju konstrukcje z tego okresu znaleźć można w Bhirranie oraz Girawadzie. W dołach znaleziono ceramikę czerwoną typową dla kultury Hakra. Odnaleziono również niewielkie niecki służące jako magazyny, o średnicy od 30 do 90 centymetrów. Z tego okresu pochodzą również koraliki ze steatytu oraz terakoty, a także terakotowe i wykonane z muszli bransolety. Stosunkowo prymitywne formy zamieszkania jakimi są doły ziemne wydają się nie pasować do poziomu rzemiosła, szczególnie kamieniarskiego i metalurgicznego jaki reprezentowali mieszkańcy. Dowodzi to tego, że stosunkowo wysoce rozwinięta technika przybyła na te tereny razem z mieszkańcami, a opracowana została wcześniej w innym miejscu. Wczesne osadnictwo w Farmanie oraz innych ośrodkach położonych w dolinie Ghaggaru i jego dopływów miało charakter rolniczy, a przejście do etapu budowy wczesnych miast miało charakter stopniowy i jako umowną datę początku dojrzałej kultury harappańskiej w tym regionie podaje się rok 2500 p.n.e^[2].

Okres dojrzałej kultury harappańskiej w Farmanie jest kulminacją procesu kulturowego, który rozpoczął się na wczesnym etapie w ramach kultury Hakra i naturalnie przeistoczył się w dojrzałą formę kultury harappańskiej. Znajduje to odzwierciedlenie w formie osadnictwa, planowaniu miasta i materiale kulturowym znalezionym na stanowisku. Najprawdopodobniej cały znany obecnie obszar Farmany (18 hektarów) był w tym okresie zasiedlony bądź wykorzystywany gospodarczo, co wskazuje na szybki wzrost populacji, dostatek żywności i życie w dobrobycie. W okresie II Farmana była typowym protomiastem okresu dojrzałej kultury harappańskiej. Budynki wznoszono z cegły mułowej o typowej dla miast harappańskich tego okresu proporcjach 1:2:4. Łazienki oraz system kanalizacyjny budowane były z cegły wypalanej o takich samych proporcjach. Jak dotąd, w trakcie wykopalisk odkryto pozostałości czterech dużych struktur architektonicznych: struktury I, II, III oraz IV. Pełniły one funkcje wielorodzinnych kompleksów mieszkalnych i prawdopodobnie wchodziły w skład tak zwanej cytadeli. Znaleziono w nich pozostałości palenisk, dołów magazynowych i platform, pomieszczeń strażniczych oraz łazienek. Nie natrafiono jak dotąd na pozostałości kompleksów produkcyjnych, najprawdopodobniej znajdowały się one poza kompleksem cytadeli, poza obszarem objętym badaniami archeologicznymi. Bogaty materiał kulturowy wykopany do tej pory, w tym liczne fragmenty ceramiki oraz pieczęcie wskazują na osiągnięcie wysokiego poziomu urbanizacji w tym okresie. Dojrzałą fazę harappańską w Farmanie można datować na okres między 2500-2100 p.n.e^[2].

Ceramika najstarszego okresu w Farmanie należy, wg Akinori Uesugi, do kultury ceramiki Hakra, podobnie jak w innych ośrodkach położonych w dolinie Ghaggaru. Jest to ceramika toczona na wolnym kole garncarskim, z gliny dobrej jakości, solidnie wypalona, pokrywana angobą bądź pozostawiana matowa. Do rodzajów ceramiki znalezionej w Farmanie w okresie I zaliczamy^[1]:

• ceramika z aplikowanym błotem – słoje magazynowe średniej wielkości, kuliste garnki z wywiniętą krawędzią;
• ceramika z nacięciami – szerokie misy, kuliste garnki, dzbany typu lota, misy z wypukłymi ściankami
• ceramika z czekoladową angobą – okrągłe garnki, wazy z prostymi ściankami, dzbany typu lota, misy.
• ceramika czerwona – zarówno prosta, jak i malowana, zbliżona do harappańskiej ceramiki czerwonej – małe wazy, okrągłe garnki, słoje magazynowe, misy i miednice różnych wielkości^[2].

Ceramika dojrzałego okresu harappańskiego należy do regionalnej odmiany znanej doliny Ghaggaru i różni się w wielu aspektach od tej znajdowanej w Mohendżo Daro czy Harappie. Jest z kolei bardzo podobna do ośrodków stosunkowo niedalekich i ma wiele wspólnego z ceramiką znajdowaną w Kalibanganie, Sothi, Bhirranie, Kunalu, Mitathalu czy Girawadzie, a także w ośrodkach w sąsiednim regionie zachodniego Pendżabu w Pakistanie. Większość cech ceramiki okresu dojrzałego wywodzi się bezpośrednio z okresu wczesnego i kultury Hakra, a niektóre pozostają wręcz niezmienione. Od ceramiki z Harappy różni się głównie rodzajem użytego do produkcji materiału. Niektóre ze znalezionych fragmentów ceramiki (cienka czerwona ceramika angobowana) wskazują na powiązania z kulturą Ahar-Banas, która rozwijała się w regionie Mewaru u podnóża gór Arawali^[2].

Ceramika okresu II w Farmanie to typowa ceramika czerwona, którą dzieli się na kilka kategorii różniących się rodzajem wykończenia, zdobieniami i malowaniem. Ceramika szara stanowi mniej niż 1% całości znalezionego materiału. Glina użyta do produkcji jest dobrze wyrobiona, jakości od średniej do dobrej, bez gruboziarnistych domieszek. Naczynia są lekkie, o średniej grubości ścian, z wyjątkiem dużych słojów magazynowych. Ceramika jest dobrze wypalona, a do przeprowadzania tego procesu używano pieców zamkniętych. W zależności od technologii wykończenia, wyróżnia się następujące kategorie ceramiki czerwonej^[2]:

• ceramika malowana – zdobiona po zewnętrznej stronie naczynia kolorem czarnym. Stosowano głównie motywy geometryczne, rzadziej pojawiały się motywy roślinne w postaci liści bądź płatków kwiatów. Najczęściej występują duże, kuliste garnki, miednice, misy małej i średniej wielkości, kielichy, patelnie typu tawa, naczynia na nóżce oraz pokrywy do naczyń.
• ceramika angobowana na czerwono – tworzona z dobrze wyrobionej gliny, pokrywana angobą z jednej bądź z dwóch stron. Kolory angoby to ciemnoczerwony, czerwony, jasny brązowy i pomarańczowy. Najczęściej znajdowane są kuliste garnki, naczynia z łamanym brzuścem oraz duże naczynia do magazynowania.
• ceramika lawowana/cieniowana – tworzona z dobrze wyrobionej gliny, pokrywana cienką warstwą farby w kolorze jasnoszarym, pomarańczowym i jasnobrązowym. Z tego zakresu występują garnki z wąskim otworem, słoje w kształcie litery „S”, kubki, kielichy, patelnie typu tawa oraz słoje magazynowe.
• ceramika perforowana – tworzona z dobrze wyrobionej gliny, czasami zdobione oszczędnym malowaniem w kolorze czarnym. Naczynia posiadają otwory na całej powierzchni. Do tej kategorii zaliczają się duże słoje magazynowe.
• ceramika z podwójną angobą – pokryta jest dwoma warstwami angoby o różnych kolorach, po czym w warstwie wierzchniej ryje się wzory, odsłaniając warstwę spodnią i tworząc dwukolorowe zdobienia. W odmianie z Farmany na spodzie użyta jest barwa czerwona, na wierzchu zaś brąz. Występuje rzadko, najczęściej w postaci małych, kulistych garnków.
• ceramika angobowana na czekoladowo/czarno – ceramika z dobrze wyrobionej i wypalonej gliny, występuje w dużej ilości na terenie stanowiska w Farmanie. Angoba przyjmuje kolor od czekoladowego przez purpurowy, brązowy, do czarnego. Niektóre z naczyń posiadają zdobienia w postaci pasów/obwódek na rancie. Najczęściej występują kuliste garnki z wąską szyją, szerokim otworem i wywiniętym rantem, kuliste słoje oraz wazy z długą szyją i szerokim otworem.
• ceramika typu Periano Ghundai – nazwa pochodzi od stanowiska archeologicznego Periano Ghundai, gdzie po raz pierwszy w 1959 roku odkryto tego typu naczynia. Ceramika ta charakteryzuje się pokryciem powłoką z piaszczystej gliny, której kolor waha się od szarego, przez pomarańczowy do czerwonego. Najczęściej są to duże naczynia przeznaczone do magazynowania.
• ceramika z aplikowanym błotem – ceramika pokryta cienką warstwą błota zmieszanego z piaskiem. Warstwa nakładana była przed wypaleniem. Są to głównie ciężkie i grube słoje magazynowe, duże misy i miednice.
• ceramika nacinana – ceramika z dobrze wyrobionej i wypalonej gliny, na której wykonywano nacięcia przy użyciu różnych narzędzi, w tym z kości słoniowej. Nacięcia występują od górnej części naczynia do jego środka. Występują głównie kuliste garnki oraz słoje, w tym magazynowe.
• ceramika rowkowana – występuje w bardzo niewielkiej ilości, rowki wykonywane były przy użyciu kciuka w procesie formowania naczynia na kole garncarskim^[2].