Filigran cieszyński

Filigran cieszyński – unikalny sposób wytwarzania biżuterii ze skręconego, wywalcowanego do grubości 0,3 milimetra, srebrnego drutu^[1]. Ogół biżuterii występującej w żeńskim, tradycyjnym stroju cieszyńskim, wykonany techniką filigranu wyrabianego na Śląsku Cieszyńskim od XVIII wieku^[2].

Słowo filigran pochodzi od łacińskich słów „filum” (nitka) i „granum” (ziarno). Ta unikalna technika łączenia cienkich, pojedynczych drucików, ułożonych w ażurowe motywy znana jest od starożytności^[2].

W kontekście filigranu cieszyńskiego istnieje słownictwo (również gwarowe) nieodzownie związane z tą techniką oraz elementami strojów występujących na Śląsku Cieszyńskim, w których były wykorzystywane zdobienia z filigranu:

• bakwun (nieprawe strzybło) – regionalna nazwa pakfongu / nowego srebra^[3]
• hoczek – zapinka służąca do sznurowania np. kobiecego gorsetu, czyli żywotka^[4]
• kabat – krótki kaftan występujący w stroju Jacków Jabłonkowskich, który był zdobiony dwoma rzędami knefli^[3]
• kamizola – męski kaftan sięgający do pasa występujący w stroju Lachów Śląskich ozdabiany dwoma rzędami knefli^[3]
• knefle (knafe) – metalowe guziki najczęściej srebrne, w stroju męskim występujące w stroju cieszyńskim i u Górali Śląskich, a w stroju Jacków Jabłonkowskich i Lachów Śląskich zarówno w stroju męskim, jak i damskim, wykonywane m.in. w technice filigranu^[3]
• lajbik (lajbiczek) – stanik z głębokim wycięciem z przodu i z tyłu występujący u Lachów Śląskich, zapinany na hoczki i knefle^[3]
• mentyczka – kaftan męski sięgający do bioder występujący u Jacków Jabłonkowskich, bogato zdobiony metalowymi ozdobami^[3]
• napierśnik – orpant w stroju cieszyńskim^[5]
• nitowanie – łączenie nitami krawędzi lub warstw metalu, które w przypadku cieszyńskiego filigranu było wykorzystywane jako element zdobniczy – wypukłe i okrągłe nity złocono i polerowano^[3]
• orpant – ozdobny element stroju, nazwa pochodzi z fr. zwrotu or pend, w kobiecym stroju cieszyńskim zwany napierśnikiem / podpierśnikiem / przodkiem, składający się z łańcuszków, rozet i owalnych wisiorków, w kobiecym stroju jabłonkowskim i laskim, był to rodzaj naszyjnika składający się z łańcuszków (np. z ogniwami wykonanymi w technice filigranu) oraz ozdobnym klamer, w męskim stroju Jacków Jabłonkowskich służył do spinania męskiego kaftanu (mentyczki), składający się z owalnych łańcuszków, dwóch ozdobnych klamer i zapinki^[3]
• spencer (szpencer) – w stroju kobiecym jest to kaftan kobiecy, który jest spinany metalową lub srebrną klamrą, a w stroju Lachów Śląskich występuje jako kaftan męski lub kobiecy zapinany na knefle lub dwuczęściową zapinką – sprzenczką^[3]
• pukliczek – pukliczki, to złocone i wypolerowane główki nitów, zwykle okrągłe, ale także w kształcie kwiatów lub serca^[6]
• spinka – element ozdobny spinający kabotek pod szyją, najczęściej w okrągłym kształcie (lub w kształcie serca), występujący w stroju wałaskim, laskim i góralskim^[5][3]
• żywotek – bogato zdobiona górna część sukni w kobiecym stroju cieszyńskim, na przodzie którego przyszywano od czterech do dwunastu hoczków^[3]

Przełom XVII i XIX wieku był czasem, gdy na terenie Śląska Cieszyńskiego pojawiło się ozdoby metalowe występujące w strojach z tego regionu^[7]. Pierwsze wzmianki pochodzą jednak już z XVI wieku i dotyczyły wymieniania poszczególnych ozdób w testamentach, przekazywanych z pokolenia na pokolenie jako pamiątka rodzinna^[3]. Lokalni rzemieślnicy sprowadzali srebro (w formie kruszcu) z Wiednia oraz przetapiali srebrne monety. W XVIII wieku upowszechnił się też stop nazywany nowym srebrem, a lokalnie pakfongiem, który był tańszy i trwalszy od srebra^[7]. Przy wykonywaniu ozdób do strojów regionalnych korzystano z różnych technik, a głównie: odlewania, wytłaczania, rytu, wycinania, wybijania i filigranu, który zdominował pozostałe techniki^[7]. Wyroby z filigranu były efektowniejsze, lżejsze (zawierały mniej materiału i przez to też były tańsze od elementów np. odlewanych)^[3]. Dużymi ośrodkami wyrobu biżuterii na terenie Śląska Cieszyńskiego był Cieszyn i Jabłonków. Na przykładzie tego pierwszego miasta można potwierdzić zainteresowanie biżuterią ludową na podstawie ilości warsztatów^[3]. W XVI wieku na terenie Cieszyna było ich 16, w XVII – 44, a w XIX – 58^[3].

Przełom XIX i XX wieku był okresem gdy filigran stał się techniką dominującą, co wynikało z faktu, że ozdoby z filigranu wymagały mniejszej ilości materiału, przez co były lżejsze oraz tańsze, niż np. odlewane^[3].

Okres I i II wojny światowej oraz lata powojenne źle wpłynęły zarówno na pracę warsztatów rzemieślniczych, jak i na kolekcje ozdób, co wynikało ze zmniejszenia zapotrzebowania, a czasem z konieczności wyprzedaży kolekcji i pamiątek, w tym i ozdób^[8]. Po II wojnie światowej zdarzało się, że było zastępowanych przez haftowane akcenty imitujące poszczególne ozdoby (np. imitacja hoczków wyhaftowanych na żywotku)^[8]. W okresie powojennym wstępował też problem z zakupem surowca, co dla cieszyńskich złotników oznaczało, że aby móc zakupić srebro, konieczna była współpraca z Cepelią^[9].

Technika filigranowa polega na zdobieniu lub wykonywaniu przedmiotów z cienkich drucików, ułożonych w ażurowe kompozycje^[3]. Filigranowa biżuteria jest wykonywana z drucików srebrnych i złotych, które są ze sobą skręcane (zazwyczaj po dwa druciki), a w dalszej kolejności są one rozbijane na płasko, a efektem tego jest charakterystyczne ząbkowanie brzegu^[3]. W cieszyńskim warsztacie srebro przerabia się na druciki średnicy ok. 0,35 mm, skręca i walcuje. Następnie taki drucik wkładany był do niewielkiej formy – „kontury” i wyginany w różne formy, przeważnie kwiatowe^[2]. Przygotowane po obróbce druciki komponowane w ornamenty lub lutowane do podkładu^[3].

Spośród twórców filigranu, którzy mieli swoje pracownie na Śląsku Cieszyńskim, przywoływani są następujący artyści-rzemieślnicy^[15][3]:

• Józef Friedrich,
• bracia: Leopold, Karol Maria i Fryderyk Hass,
• Eugeniusz Hass,
• Jan Hoppe,
• Adolf (Franciszek) Horak,
• Józef Kodela,
• Józef Kokotek,
• Augustyn Kopieczek,
• Ignacy Lepszy,
• Wiktor Pieczonka,
• Józef Wallek,
• Kazimierz Wawrzyk,
• Emil Wotke,
• Antoni Wybraniec.

Najbardziej znanym złotnikiem XX w., mistrzem cechowym był Adolf Franciszek Horak, zdobywca Nagrody im. Oskara Kolberga (z 1974 roku)^[16][3]. Do jego bardziej znanych dzieł należą: pas dla królowej Belgii Elżbiety, czy pas rektorski dla cieszyńskiej filii Uniwersytetu Śląskiego, a także komplety biżuterii wykonanych dla Państwowego Zespołu Pieśni i Tańca „Śląsk” oraz Państwowego Zespołu Ludowego Pieśni i Tańca „Mazowsze”^[16]. Adolf Franciszek Horak posługiwał się znakiem imiennym AH (do II wojny światowej) i FH (po II Wojnie Światowej)^[3]. Postać mistrza filigranu jest przedstawiona w Izbie Cieszyńskich Mistrzów (inicjatywa Zamku Cieszyn i Urzędu Miasta Cieszyna), w której można niej poznać sylwetki mistrzów-rzemieślników z Cieszyna^[17].

Złotnicy sygnowali swoje wyroby znakami imiennymi, które były najczęściej złożone z inicjałów imienia i nazwiska, umieszczonych w prostokątnej lub owalnej ramce^[3]. Taki znak złotniczy miały stały kształt i wielkość i wbijano go znacznikiem nazywanym puncyną lub puncą^[3].

W latach 2010-2024 filigran był głównym motywem kilku wystaw na terenie Śląska:

• 2011 r. – Ozdoby szykownych prababek, Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu^[18]
• 2013 r. – Hoczki żywotki kabotki i inne wątki strojem pisane, Zamek Cieszyn w Cieszyn^[19]
• 2014 r. – Hoczki, szczytki i orpanty. Strój i biżuteria cieszyńska, Muzeum Częstochowskie w Częstochowie^[20]
• 2021 r. – Filigranowe piękno – Cieszyński Ośrodek Kultury Dom Narodowy w Cieszynie^[21]
• 2023 r. – Mistrzowski filigran – Muzeum w Gliwicach^[22]

Kolekcje biżuterii z filigranu znajdują się w kilku muzeach:

• Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie^[23]
• Muzeum Śląskie w Katowicach^[24] – kolekcja biżuterii cieszyńskiej znajdującej się w zbiorach Działu Etnografii Muzeum Śląskiego w Katowicach, składa się z 414 obiektów, pochodzących z okresu od przełomu XVII i XVIII wieku do lat 30. XX stulecia^[25].
• Muzeum w Gliwicach^[26] – kolekcja biżuterii cieszyńskiej, zarówno starszej (przełom XIX i XX w.), noszonej do tzw. stroju ludowego, jak i nowszej (lata 60–70. XX w.) – inspirowanej dawnymi wzorami i technikami, tworzonej przez rzemieślników na zamówienie dla Cepelii^[27].
• Muzeum Ustrońskie w Ustroniu^[28]
• Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie^[29]

W 2023 roku na północnej elewacji bloku mieszkalnego przy ul. Franciszka Popiołka 2 powstał mural przedstawiający wzór spinki (której autorem był Adolf Franciszek Horak) p.n. „Filigran cieszyński” wykonany przez Dominik Rt, na podstawie projektu graficznego Malof Design^[30]. Mural powstał w ramach Budżetu Obywatelskiego Cieszyna, jako jeden z czterech murali wykonanych, w ramach projektu „Murale po cieszyńsku” autorstwa Michała Nowaka^[31].

Mural „Filigran cieszyński” przy ul. F. Popiołka 2 jest miejscem oznaczenia skrzynki geocaching^[32], a jego lokalizacja jest również oznaczona na mapach Google^[33].

W serwisie internetowym YouTube dostępny jest film na kanale Piotra Chlipalskiego (autora filmu), który powstał w ramach wystawy Zamku Cieszyn Tradycja z pasją. Rzemieślnicy Śląska Cieszyńskiego, która jest podsumowaniem projektu „Akademia Tradycyjnego Rzemiosła”. Rozwój oferty turystycznej Euroregionu Śląsk Cieszyński”^[34]. Film przedstawia Wiktora Pieczonkę – jubilera tworzącego filigran cieszyński, jego warsztat i jego pracę^[35].

W 2017 r. w mediach ogólnopolskich pojawiła się informacja o tym, że ówczesna premier Polski – Beata Szydło otrzymała i nosiła broszkę (spinkę) wykonaną z filigranu cieszyńskiego^[36]. Wzbudziło to duże kontrowersje, co było motywowane dwoma przykładami – tym, że filigran cieszyński jest elementem tradycyjnego stroju cieszyńskiego (i w domyśle, wyłącznie w taki sposób powinien być eksponowany) oraz źródła finansowania prezentu przez darczyńcę – burmistrza Skoczowa^[37].

• Bazielich B., Atlas polskich strojów ludowych. Strój cieszyński, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław 2006, ISBN 9788387266615.
• Michalska M., Hoczki, knefle, orpanty... Biżuteria cieszyńska w zbiorach Muzeum Śląskiego, Muzeum Śląskie, Katowice 2007, ISBN 9788360353325.
• Lipa-Kuczyńska M., Grabińska-Szczęśniak A, Ozdoby szykownych prababek: kolekcja biżuterii cieszyńskiej w zbiorach Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, Bytom 2011, ISBN 9788388880193.
• Kiereś M., Studnicki G., Strój cieszyński, Fundacja Braci Golec, Milówka 2014, ISBN 9788392551850.
• Gładysz M., Zdobnictwo metalowe na Śląsku, Kraków 1938.
• Dembiniok M., Branná W., O góralach, Wałachach, Lachach i Jackach na Śląsku Cieszyńskim, Wydawnictwo Regio oraz Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie, 2010, ISBN 9788090423046.
• Piskorz-Branekova E., Biżuteria ludowa w Polsce, Sport i Turystyka – MUZA SA, Warszawa 2018, ISBN 9788374955126.
• Tauberová M., Lidový šperk z Čech, Moravy a Slezska ze sbírek Národního muzea, Muzeum Narodowe w Pradze, Praga 2012, ISBN 978-80-7036-365-2.