Franciszek Kuszel

Franciszek Kuszel

Францішак Вінцэнтавіч Кушаль

generał-starszyna
Data i miejsce urodzenia	16 lutego 1895 Pierszaje
Data i miejsce śmierci	25 maja 1969 Rochester w USA
Przebieg służby
Lata służby	1914–1945
Siły zbrojne	Armia Imperium Rosyjskiego Armia BRL Białoruska Komisja Wojskowa Wojsko Polskie Białoruska Policja Pomocnicza Białoruska Samoobrona Białoruska Obrona Krajowa Waffen-SS
Jednostki	66 Kaszubski Pułk Piechoty 30 Dywizja Grenadierów SS
Stanowiska	dowódca kompanii piechoty Armii Carskiej, komendant szkoły podoficerskiej WP, komendant policji pomocniczej w Mińsku, komendant mińskich kursów oficerskich, szef sztabu samoobrony BSL, pełnomocnik ds. policji pomocniczej, komendant BKA i szef wydziału wojskowego przy BCR, Minister Wojny BCR na uchodźstwie
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa, wojna domowa w Rosji, wojna polsko-bolszewicka II wojna światowa
Późniejsza praca	Działacz emigracyjny
Odznaczenia

Franciszek Wincentowicz Kuszel, biał. Францішак Вінцэнтавіч Кушаль, ros. Франц (Франтишек) Винцентович Кушель (ur. 16 lutego 1895 w Pierszajach, zm. 25 maja 1969 w Rochester w USA) – rosyjski wojskowy narodowości białoruskiej, białoruski działacz wojskowy i polityczny, oficer kontraktowy Wojska Polskiego, komendant mińskiej policji pomocniczej, szef sztabu Białoruskiej Samoobrony, działacz Białoruskiej Samopomocy Ludowej i Białoruskiej Centralnej Rady, komendant Białoruskiej Obrony Krajowej i dowódca pułku 30 Dywizji Grenadierów SS (Waffen-SS-Obersturmbannführer) podczas II wojny światowej zaś po zakończeniu konfliktu białoruski generał i działacz emigracyjny.

Urodził się w folwarku Pierszaje, w ówczesnym powiecie oszmiańskim guberni wileńskiej, w rodzinie Wincentego i Antoniny^[1][a]. W 1915 r. został zmobilizowany do Armii Imperium Rosyjskiego. Po ukończeniu szkoły młodszych dowódców w tym samym roku skierowano go do Wileńskiej Szkoły Piechoty. Służył na froncie niemieckim w szeregach 155 Astrachańskiego Pułku Zapasowego, a od 1916 r. – 276 Kupiańskiego Pułku Strzelców jako dowódca kompanii; doszedł do stopnia sztabskapitana.

Po rozpadzie armii carskiej powrócił na Białoruś, gdzie działał w białoruskich organizacjach narodowych. W 1918 r. przewodniczył białoruskiej organizacji młodzieżowej w Iwieńcu, zaś od połowy 1919 r. wchodził w skład Centralnej Białoruskiej Rady Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny, za co został aresztowany przez polskie władze.

Wybuch wojny polsko-bolszewickiej zmienił nastawienie strony polskiej do Białorusinów i Józef Piłsudski zgodził się na utworzenie białoruskiego wojska. Zwolniony z więzienia, Kuszel od sierpnia 1919 r. działał w Białoruskiej Komisji Wojskowej jako zastępca jej przewodniczącego; w działaniach wojennych na froncie nie uczestniczył. Po zakończeniu wojny pozostał w Polsce.

2 marca 1922 został przyjęty do Wojska Polskiego w stopniu porucznika, zaliczony do Rezerwy armii z równoczesnym powołaniem do służby czynnej i wcielony do 80 pułku piechoty w Wilnie^[3]. Ukończył szkołę oficerską w Warszawie, a następnie był długoletnim oficerem 66 pułku piechoty w Chełmnie, w którym między innymi pełnił funkcję komendanta szkoły podoficerskiej. 2 grudnia 1930 prezydent RP nadał mu stopień kapitana ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1931 i 49. lokatą w korpusie oficerów piechoty^[4][5]. We wrześniu 1933 został przeniesiony do Korpusu Kadetów nr 2 w Chełmnie^[6]. Prawdopodobnie w 1936, po rozwiązaniu Korpusu Kadetów Nr 2, został przeniesiony do Szkoły Podchorążych Piechoty w Komorowie. W 1937 został przeniesiony do 13 pułku piechoty w Pułtusku na stanowisko zastępcy dowódcy Dywizyjnego Kursu Podchorążych Rezerwy 8 Dywizji Piechoty^[7]. W marcu 1939 był odkomenderowany z 13 pp na kurs^[8].

Brał udział w wojnie obronnej 1939 r. w walkach w rejonie Lwowa, gdzie dostał się do niewoli sowieckiej. Przebywał najpierw w obozie w Starobielsku, gdzie podjął współpracę z NKWD, a następnie w Moskwie w więzieniu na Łubiance. Tam dostał zadanie rozpoznania nastrojów wśród jeńców pochodzenia białoruskiego. Przez dłuższy czas przebywał w tej samej celi z gen. Władysławem Andersem. Wkrótce NKWD przerzuciło go do Białegostoku, gdzie przebywał do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 r.

W czasie okupacji niemieckiej Kuszal podjął współpracę z Niemcami. Początkowo był komendantem kursów szkoleniowych Białoruskiej Policji Pomocniczej w Mińsku, w późniejszym czasie został jej komendantem w tym mieście. Wysunął wówczas pomysł stworzenia w oparciu o policję (którą należało zorganizować od podstaw ze względu na powszechnie spotykany brak dyscypliny) białoruskiej armii u boku Niemiec. Od października 1941 r. był szefem oddziału samoobrony Centralnej Rady Białoruskiej Samopomocy Ludowej. W czerwcu/lipcu 1942 r. na polecenie Iwana Jermaczenki, szefa Białoruskiej Samoobrony, opracował projekt utworzenia Wolnego Korpusu Białoruskiej Samoobrony. Od sierpnia do końca listopada był komendantem kursów oficerskich w Mińsku, a pod koniec listopada objął funkcję szefa referatu wojskowego Białoruskiej Samoobrony, w ramach którego kierował pracą okręgowych i powiatowych referentów. W kwietniu 1943 r. zaprzestał tej działalności w związku z rozwiązaniem przez Niemców Białoruskiej Samoobrony. Od sierpnia 1943 r. był głównym pełnomocnikiem ds. białoruskich oddziałów policji pomocniczej. W styczniu 1944 r. został szefem Wydziału Wojskowego Białoruskiej Centralnej Rady, a następnie komendantem Białoruskiej Obrony Krajowej. W wyniku mobilizacji udało mu się zgrupować w jej szeregach ok. 25 tys. Białorusinów.

Wobec ofensywy Armii Czerwonej na Białorusi ewakuował się w połowie 1944 r. do Niemiec. Tam interweniował u niemieckich władz wojskowych w sprawie sformowania czysto białoruskiej jednostki wojskowej. Wiosną 1945 r. został dowódcą jednego z pułków 30 Dywizji Grenadierów SS, zwanej też Dywizją „Białoruś” (pełnił także funkcję przedstawiciela BCR przy dywizji), która bez walki skapitulowała przed Amerykanami w ostatnich dniach kwietnia. Przebywał w obozie dla internowanych w Ratyzbonie.

Uniknął repatriacji do ZSRR i w 1950 r. wyjechał do USA, gdzie aktywnie uczestniczył w działaniach białoruskich środowisk emigracyjnych. Objął funkcję ministra wojny Białoruskiej Centralnej Rady na uchodźstwie.

Jest autorem artykułu pt. „Próby utworzenia białoruskiego wojska”, dotyczącego formowania białoruskiego wojska narodowego w latach 1918–1920 oraz 1941–1944, który został opublikowany w Białoruskim Przeglądzie Historycznym w 1999 r.

W 1922 r. poślubił Natallę Arsienniewą (1903–1997), białoruską poetkę i działaczkę kulturalno-oświatową, z którą przed wybuchem wojny mieszkał w Chełmnie. W 1944 r. razem zostali ewakuowani do Niemiec, a następnie wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych. Para miała dwóch synów – Jarosława (zginął w zorganizowanym przez partyzantkę radziecką zamachu bombowym na miński teatr) i Włodzimierza (wyemigrował z rodzicami do USA).

• Srebrny Krzyż Zasługi – 17 marca 1930 „za zasługi na polu wyszkolenia wojska”^[9]
• Srebrny Medal Narodów Wschodnich z mieczami II kl. (III Rzesza)^[10]
• Order św. Anny III kl. (Imperium Rosyjskie)
• Order św. Stanisława III kl. (Imperium Rosyjskie)
• Order „Srebrny Krzyż Zasługi” (Białoruska Centralna Rada)

• sztabskapitan Armii Carskiej – 1916 (utrzymany w wojsku Białoruskiej Republiki Ludowej oraz Białoruskiej Komisji Wojskowej),
• porucznik Wojska Polskiego – 1922 (zredukowany po rozpoczęciu służby na kontrakcie),
• kapitan Wojska Polskiego – 1931 (stopień zachował w białoruskiej policji pomocniczej, przypisany jako Waffen-SS-Hauptsturmführer),
• major Białoruskiej Obrony Krajowej (także jako Waffen-SS-Sturmbannführer) – 1944,
• podpułkownik Białoruskiej Obrony Krajowej (także Waffen-SS-Obersturmbannführer Legionu Białoruskiego) – 1945^[11],
• generał – nadany przez emigracyjną Białoruską Centralną Radę po wojnie.

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2023-10-30].
• Rocznik Oficerski 1924, Ministerstwo Spraw Wojskowych, Oddział V Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Warszawa 1924, s. 280, 381.
• Rocznik Oficerski 1928, Ministerstwo Spraw Wojskowych, Warszawa 1928, s. 80, 234.
• Rocznik Oficerski 1932, Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, Warszawa 1932, s. 75, 594.
• Jerzy Grzybowski. Franciszek Kuszel – białoruski działacz wojskowy i polityczny. Stara biografia w świetle nowych faktów. „Acta Albaruthenica”. 13, 2013. Warszawa. ISSN 1898-8091. 
• Eugeniusz Mironowicz, Wojna wszystkich ze wszystkimi. Białoruś 1941-1944, Kraków 2015
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.

• Biografia mjr. Franciszka Kuszela (jęz. rosyjski)
• Ф. Кушаль – Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі. jivebelarus.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-11-20)].