Głowaczek

Głowaczek
	; Głowaczek alpejski
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	szczeciowce
Rodzina	przewiertniowate
Rodzaj	głowaczek
	Nazwa systematyczna
	Cephalaria Schrad.; J.J.Roemer & J.A.Schultes, Syst. Veg., ed. 15[bis]. 3: 1 (1818)
	Typ nomenklatoryczny
	C. alpina (Linnaeus) J. J. Roemer et J. A. Schultes
Synonimy
	Cephalodes St.-Lag.; Cerionanthus Schott ex Roem. & Schult.; Lepicephalus Lag.; Leucopsora Raf.; Phalacrocarpus (Boiss.) Tiegh.; Xetola Raf.;
	Cephalodes St.-Lag.; Cerionanthus Schott ex Roem. & Schult.; Lepicephalus Lag.; Leucopsora Raf.; Phalacrocarpus (Boiss.) Tiegh.; Xetola Raf.;

Głowaczek (Cephalaria Schrad.) – rodzaj roślin z rodziny przewiertniowatych. Przez długi czas znanych w obrębie tego rodzaju było ok. 65^[5]^[6] gatunków opisanych do 1940 roku^[7]. Opisywane były kolejne gatunki i w 2014 podawano ich 94^[7], a w 2024 – 102^[3]. Zasięg rodzaju obejmuje obszar śródziemnomorski, południowo-zachodnią Azję (na wschodzie sięgając po Azję Centralną, zachodnie Chiny i Pakistan) oraz południową Afrykę^[5]^[3], przy czym w samej Turcji rośnie ich 39 gatunków^[7]. Nazwa rodzajowa pochodzi od greckiego słowa kephalé – głowa i nadana została tym roślinom ze względu na gęste, główkowate kwiatostany^[7]. Niektóre gatunki uprawiane są jako ozdobne, zwłaszcza w ogrodach naturalistycznych^[6]. W rejonie Kaukazu kwiaty głowaczka olbrzymiego wykorzystywane są do barwienia wełny. W Turcji ten gatunek i C. balansae wykorzystywany jest leczniczo. Nasiona głowaczka syryjskiego dodawane są do mąki, z której wypiekany jest chleb, w celu opóźnienia jego czerstwienia^[7].

Morfologia

Pokrój: Rośliny zielne^[5], zarówno jednoroczne jak i wieloletnie^[6]. Pędy nagie lub owłosione^[5].
Liście: Ulistnienie naprzeciwległe. Blaszka ząbkowana do pierzastodzielnej^[6].
Kwiaty: Zebrane w główki kuliste do jajowatych, wyrastające na długich, wyprostowanych szypułach^[6]. Podsadki wspierające kwiatostan skórzaste, przysadki wyrastające z dna kwiatostanowego okazałe. Kwiaty wsparte są kieliszkiem z licznymi ząbkami na brzegu. Kielich jest kubkowaty, z czterema łatkami^[5]. Korona kwiatu rurkowata, z czterema łatkami na końcu^[5], barwy białej, żółtawej, liliowej do niebieskiej^[6].

Systematyka

Rodzaj tradycyjnie zaliczany był do rodziny szczeciowatych Dipsacaceae. Rodzina ta od systemu APG II z 2003 włączana jest w randze podrodziny Dipsacoideae Eaton do rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae (opcjonalnie, a od systemu APG III z 2009 już zupełnie)^[2]^[7]. Rodzaj jest siostrzany względem rodzaju szczeć Dipsacus, przy czym sekcja Sphaerodipsacus z rodzaju Dipsacus zajmuje pozycję bazalną względem obu rodzajów, czyniąc tym samym z tego ostatniego rodzaju takson parafiletyczny^[7].

W obrębie rodzaju Cephalaria wyróżniane są cztery podrodzaje: Lobatocarpus Szabó (16 gatunków z południowej i wschodniej Afryki), Fimbriatocarpus Szabó (3 gatunki z obszaru śródziemnomorskiego), Cephalaria (ok. 55 gatunków z centrum zróżnicowania we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego) i Phalacrocarpus (Boiss.) Szabó (cztery gatunki roczne ze wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego)^[8].

Wykaz gatunków^[3]^[9]

Cephalaria adiyamanensis Yıld.
Cephalaria alpina (L.) Schrad. ex Roem. & Schult. – głowaczek alpejski
Cephalaria ambrosioides (Sm.) Roem. & Schult.
Cephalaria anamurensis Göktürk & Sümbül
Cephalaria anatolica Shkhiyan
Cephalaria aristata K.Koch
Cephalaria armeniaca Bordz.
Cephalaria armerioides Szabó
Cephalaria armoraciifolia Bobrov
Cephalaria attenuata (L.f.) Roem. & Schult.
Cephalaria axillaris Hausskn. ex Bornm.
Cephalaria aytachii Göktürk & Sümbül
Cephalaria balansae Raus
Cephalaria balkharica E.A.Busch
Cephalaria beijiangensis Y.K.Yang, J.K.Wu & Sayit
Cephalaria bojnordensis Ranjbar & Z.Ranjbar
Cephalaria brevipalea (Sommier & Levier) Litv.
Cephalaria calcarea Albov
Cephalaria cedrorum Mouterde
Cephalaria chaldoranensis Ranjbar & Z.Ranjbar
Cephalaria cilicica Boiss. & Kotschy
Cephalaria cilodaghensis Ranjbar & Z.Ranjbar
Cephalaria coriacea (Willd.) Roem. & Schult. ex Steud. – głowaczek skórzasty
Cephalaria dagestanica Bobrov
Cephalaria davisiana Göktürk & Sümbül
Cephalaria decurrens (Thunb.) Roem. & Schult.
Cephalaria demetrii Bobrov
Cephalaria demirizii Göktürk & Sümbül
Cephalaria dichaetophora Boiss.
Cephalaria dirmilensis Hub.-Mor.
Cephalaria duzceensis Aksoy & Göktürk
Cephalaria ekimiana Göktürk & Sümbül
Cephalaria elazigensis Göktürk & Sümbül
Cephalaria elmaliensis Hub.-Mor. & V.A.Matthews
Cephalaria fanourii Perdetzoglou & Kit Tan
Cephalaria flava (Sm.) Szabó – głowaczek żółty
Cephalaria foliosa Compton
Cephalaria galpiniana Szabó
Cephalaria gazipashensis Sümbül
Cephalaria gigantea (Ledeb.) Bobrov – głowaczek olbrzymi
Cephalaria goetzei Engl.
Cephalaria golestanica Ranjbar & Z.Ranjbar
Cephalaria hakkiarica V.A.Matthews
Cephalaria hirsuta Stapf
Cephalaria humilis (Thunb.) Roem. & Schult.
Cephalaria integerrima (Bornm.) Ranjbar & Z.Ranjbar
Cephalaria integrifolia Napper
Cephalaria isaurica V.A.Matthews
Cephalaria joppensis (Rchb.) Coult. ex DC.
Cephalaria juncea Boiss.
Cephalaria katangensis Napper
Cephalaria kesruanica Mouterde
Cephalaria kleinii Ranjbar & Z.Ranjbar
Cephalaria kotschyi Boiss. & Hohen.
Cephalaria kurdistanica Maroofi, Tabad & Rastegar
Cephalaria kutahyaensis Yıld.
Cephalaria laevigata (Waldst. & Kit.) Schrad.
Cephalaria leucantha (L.) Schrad. ex Roem. & Schult. – głowaczek żółtawy
Cephalaria litvinovii Bobrov
Cephalaria lycica V.A.Matthews
Cephalaria mauritanica Pomel
Cephalaria media Litv.
Cephalaria microcephala Boiss.
Cephalaria microdonta Bobrov
Cephalaria nachiczevanica Bobrov
Cephalaria natalensis Kuntze
Cephalaria oblongifolia (Kuntze) Szabó
Cephalaria paphlagonica Bobrov
Cephalaria pastricensis Dörfl. & Hayek
Cephalaria peshmenii Sümbül
Cephalaria petiolata Compton
Cephalaria procera Fisch. & Avé-Lall.
Cephalaria pungens Szabó
Cephalaria qeydarensis Ranjbar & Z.Ranjbar
Cephalaria radiata Griseb. & Sohenk
Cephalaria retrosetosa Engl. & Gilg
Cephalaria rigida (L.) Roem. & Schult.
Cephalaria saldaensis Göktürk, Hamzaoğlu & Yüceol
Cephalaria salicifolia Post
Cephalaria scabra (L.f.) Roem. & Schult.
Cephalaria scoparia Contandr. & Quézel
Cephalaria setosa Boiss. & Hohen.
Cephalaria sparsipilosa V.A.Matthews
Cephalaria speciosa Boiss. & Kotschy
Cephalaria squamiflora (Sieber) Greuter
Cephalaria stapfii Hausskn. ex Bornm.
Cephalaria stellipilis Boiss.
Cephalaria sublanata (Bornm.) Szabó
Cephalaria sumbuliana Göktürk
Cephalaria syriaca (L.) Schrad. ex Roem. & Schult. – głowaczek syryjski
Cephalaria szaboi Hayek
Cephalaria taurica Szabó
Cephalaria tchihatchewii Boiss.
Cephalaria tenella Payne ex Boiss.
Cephalaria torbatejamensis Ranjbar & Z.Ranjbar
Cephalaria transcaucasica (Bobrov) Galushko
Cephalaria transylvanica (L.) Schrad. ex Roem. & Schult. – głowaczek siedmiogrodzki
Cephalaria tuteliana Kuş & Göktürk
Cephalaria uralensis (Murray) Roem. & Schult. – głowaczek uralski
Cephalaria velutina Bobrov
Cephalaria wilmsiana Szabó
Cephalaria zeyheriana Szabó

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
1 2 Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-04-29] (ang.).
1 2 3 4 5 Cephalaria Schrad., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-06-22] .
↑ Cephalaria. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2018-09-08].
1 2 3 4 5 6 Cephalaria Schrader ex Roem. & Schultes. [w:] Flora of Pakistan [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2018-09-08].
1 2 3 4 5 6 Beata Grabowska, Tomasz Kubala: Encyklopedia bylin, tom II, K–Z. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2012, s. 231-232. ISBN 978-83-7506-846-7.
1 2 3 4 5 6 7 Ramazan Süleyman Göktürk, Hüseyin Sümbül. A taxonomic revision of the genus Cephalaria (Caprifoliaceae) in Turkey. „Turkish Journal of Botany”. 38, s. 927-968, 2014.
↑ K.K. Kubitzki K.K. (red.), The Families and Genera of Vascular Plants, t. XIV. Flowering Plants. Eudicots, Springer, 2016, s. 157, ISBN 978-3-319-28532-0 .
↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 52. ISBN 978-83-925110-5-2.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] 1 2 Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-04-29] (ang.).

[powo-3] 1 2 3 4 5 Cephalaria Schrad., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-06-22] .

[ing-4] Cephalaria. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2018-09-08].

[pakistan-5] 1 2 3 4 5 6 Cephalaria Schrader ex Roem. & Schultes. [w:] Flora of Pakistan [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2018-09-08].

[grabowska-6] 1 2 3 4 5 6 Beata Grabowska, Tomasz Kubala: Encyklopedia bylin, tom II, K–Z. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2012, s. 231-232. ISBN 978-83-7506-846-7.

[turk-7] 1 2 3 4 5 6 7 Ramazan Süleyman Göktürk, Hüseyin Sümbül. A taxonomic revision of the genus Cephalaria (Caprifoliaceae) in Turkey. „Turkish Journal of Botany”. 38, s. 927-968, 2014.

[kubitzki-8] K.K. Kubitzki K.K. (red.), The Families and Genera of Vascular Plants, t. XIV. Flowering Plants. Eudicots, Springer, 2016, s. 157, ISBN 978-3-319-28532-0 .

[gawrys-9] Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 52. ISBN 978-83-925110-5-2.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]