Józef Kermisz

Józef Mechel Kermisz (hebr. ‏יוסף קרמיש‎, ur. 2 czerwca 1907 w Złotnikach, zm. 18 października 2005) – polski i izraelski historyk, archiwista, dyrektor archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, założyciel i pierwszy kierownik archiwum Jad Waszem.

Syn Moszego i Racheli Złotników. Jego matka zmarła gdy miał 12 lat^[1].

Podjął studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim, był uczniem Wacława Tokarza i Marcelego Handelsmana, równolegle studiował także w Instytucie Nauk Judaistycznych, przerwał naukę, musząc zarabiać na utrzymanie^[1]. W 1933 roku uzyskał stopień magistra, a w 1937 roku doktora na podstawie pracy Lublin i Lubelskie w ostatnich latach Rzeczypospolitej (1788-1794)^[1]. Przed 1939 rokiem publikował artykuły naukowe, planował także wydać książkę na podstawie swojej pracy doktorskiej, druk został jednak przerwany przez wybuch II wojny światowej. Książka została przechowana przez wydawcę i wydana w 1945 roku, według Kermisza była to pierwsza naukowa książka historyczna wydana w powojennej Polsce^[1]. Wybuch wojny przerwał także realizowane przez niego badania dotyczące historii Warszawy, zlecone mu przez Towarzystwo Miłośników Historii oraz badania dziejów warszawskich Żydów^[2][3][4].

Podczas kampanii wrześniowej przedostał się do Równego, gdzie zastała go inwazja ZSRR na Polskę. Podczas okupacji radzieckiej pracował jako nauczyciel historii, a następnie, do 1941 roku, dyrektor szkoły w Husiatynie^[2]. W latach 1941–1943 przebywał w Probużnej, a następnie w Łuskach pod Husiatynem. Przez jakiś czas był pracownikiem Żydowskiej Samopomocy Społecznej we Lwowie^[3], prawdopodobnie pracował także jako robotnik przymusowy w gospodarstwie rolnym^[2]. Podczas ostatniej akcji deportacyjnej Żydów z Probużnej, 20 października 1943 roku przeżył, ukrywając się w wysokim zbożu, a później w okolicznych lasach. Następnie dotarł do wsi Czabarówka, gdzie ukrył go jego znajomy, nauczyciel Franciszek Kamiński. Wraz z nim ukrywała się czwórka innych Żydów, wszyscy dożyli wkroczenia na te tereny Armii Czerwonej w marcu 1944 roku^[2][3][4].

Niedługo po wyzwoleniu dołączył do Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, w lipcu tego samego roku zostając nauczycielem historii w szkole oficerskiej w Żytomierzu. Następnie został awansowany do stopnia majora i jesienią, wraz ze szkołą przeniósł się do Lublina^[2]. W Lublinie podjął współpracę z nowopowstałą Centralną Żydowską Komisją Historyczną, gdzie współpracował m.in. z Filipem Friedmanem i Nachmanem Blumentalem^[3]. W marcu 1945 roku, wraz z CŻKH przeprowadził się do Łodzi. Pracował jako szef archiwum komisji i brał udział w pozyskaniu dla niej m.in. dokumentów z getta łódzkiego oraz cywilnej administracji Kraju Warty^[5]. W 1947 roku został zastępcą dyrektora nowoutworzonego Żydowskiego Instytutu Historycznego. Publikował artykuły w czasopiśmie ŻIH „Bleter far Geszichte”^[5]. Miał wystąpić jako biegły podczas procesu Jürgena Stroopa, w związku czym przeprowadził z nim trzy wywiady w więzieniu mokotowskim^[6].

W maju 1950 roku wyjechał do Izraela. Po wyjeździe Blumentala latem tego samego roku, współpracował z nim przy utworzeniu archiwum i ekspozycji Muzeum Bojowników Getta w kibucu Lochame ha-Geta’ot^[3][4]. W 1954 roku był założycielem i pierwszym kierownikiem archiwum Instytutu Jad Waszem, funkcję tę pełnił do przejścia na emeryturę w 1978 roku^[5][3]. W 1964 roku nabył dla archiwum oryginał dziennika Adama Czerniakowa oraz kopie archiwum Oneg Szabat. Brał udział w przygotowaniu dokumentacji przed procesem Adolfa Eichmanna, podczas procesu występował także w charakterze biegłego^[6][3]. Opublikował m.in. opracowanie raportów Stroopa z powstania w getcie warszawskim^[6], tłumaczenie dziennika Adama Czerniakowa oraz antologię dokumentów Oneg Szabat^[7]. Współpracę z Jad Waszem kontynuował na emeryturze do 1991 roku, przerwał ją z powodu choroby^[7].

W styczniu 1954 roku wziął ślub z Batią Bobker. Para miała dwóch synów: Eljahu i Moszego. Eljahu zginął w 1973 roku w wypadku podczas służby w Siłach Obronnych Izraela^[5].

Zmarł 18 października 2005 roku^[3]. Został pochowany na cmentarzu Har HaMenuchot w Jerozolimie^[8]. W 2006 roku wdowa po Kermiszu wystąpiła do Wydziału Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata Jad Waszem o pośmiertne założenie teczki Franciszka Kamińskiego, sprawa nie została jednak doprowadzona do końca^[9].

• DavidD. Silberklang DavidD., Józef Kermisz (1907–2005) – twórca badań nad Szoa, ElżbietaE. Olender-Dmowska (tłum.), „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, 10, 2014, s. 304-316, DOI: 10.32927/ZZSiM.526, ISSN 1895-247X . typ?