Józef Nowacki (historyk)

Józef Nowacki (ur. 19 września 1893 w Mroczy, zm. 28 kwietnia 1964 w Poznaniu) – polski ksiądz katolicki i historyk, profesor poznańskiego i gnieźnieńskiego Seminarium Duchownego, kanonik honorowy Kapituły Metropolitalnej w Poznaniu.

Józef Nowacki urodził się 19 września 1893 roku we wsi Mrocza, w ówczesnym powiecie wyrzyskim. Był synem Jana Nowackiego - mistrza siodlarskiego, i Anny z Witeckich^[1] Po ukończeniu szkoły ludowej w Koronowie uczył się w latach 1905-1910 w Collegium Marianum w Pelplinie^[2]. Naukę kontynuował w państwowym gimnazjum w Chełmnie, gdzie 13 lutego 1913 roku uzyskał świadectwo dojrzałości i zgłosił się do seminarium duchownego w Poznaniu^[3].

W 1913 roku rozpoczął studia filozoficzno-teologiczne w Poznaniu, a po trzech latach – zgodnie z obowiązującą procedurą - przeniósł się do Gniezna na roczne tzw. seminarium praktyczne^[4]. Dnia 18 lutego 1917 roku przyjął święcenia kapłańskie w Gnieźnie z rąk arcybiskupa Edmunda Dalbora i został skierowany na studia specjalistyczne z historii Kościoła i filozofii klasycznej na uniwersytet w Münster. Po trzech semestrach musiał przerwać naukę z powodów zdrowotnych^[5]. Studia podjął ponownie na nowopowstałym Uniwersytecie Poznańskim, gdzie już 30 lipca 1919 roku otrzymał dyplom nauczyciela szkół średnich w zakresie trzech przedmiotów: religii oraz języków łacińskiego i hebrajskiego^[6]. Doktorat z teologii obronił 15 maja 1926 roku na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie na podstawie rozprawy doktorskiej zatytułowanej: Szpital św. Gotarda pod Włocławkiem (klasztor cystersów w latach 1229-1358)^[7]. Doktorat umożliwił mu objęcie profesury w Seminarium Duchownych w Poznaniu oraz katedry historii Kościoła i patrologii^[8]. Dwa lata później otrzymał tytuł profesora zwyczajnego. W roku 1938 habilitował się, również na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie^[9]. Ks. Nowacki wykładał w Poznaniu do 1939 roku, a po przerwie okupacyjnej podjął pracę na stanowisku profesora w Seminarium Duchownym w Gnieźnie. Do odbudowanego po zniszczeniach wojennych seminarium w Poznaniu, powrócił w roku 1947. Do 1961 roku był wykładowcą historii Kościoła, natomiast wykłady z patrologii i seminarium naukowe prowadził do końca życia^[10].

Ważnym elementem działalności ks. Nowackiego była jego praca nad dziedzictwem archiwalnym Kościoła poznańskiego. W dniu 15 sierpnia 1933 roku, został powołany na urząd dyrektora Archidiecezjalnego Archiwum i Muzeum w Poznaniu^[11]. Zbiory archiwalne, biblioteczne i muzealne przechowywane były wówczas w jednym gmachu - w siedzibie dawnej Akademii Lubrańskiego, w której ksiądz Nowacki odtąd zamieszkał^[12]. Obejmując urząd dyrektora Archiwum, ksiądz Nowacki postawił sobie dwa głównie zadania: uporządkowanie całości oraz stworzenie inwentarza archiwalnego. Prowadził m.in. prace porządkowe nad najstarszymi acta episcopalia i acta consistorialia z XV wieku. Zdołał zinwentaryzować akta kościołów parafialnych i z wielkim znawstwem pracował nad zbiorem dokumentów pergaminowych (od roku 1235)^[13]. Zaopatrzył w indeksy alfabetyczne poszczególne księgi wizytacyjne z XVII i XVIII stulecia. Większość zasobu archiwalnego otrzymała praktyczny inwentarz kartkowy, który w dużej mierze przyczynił się do usprawnienia obsługi korzystających z Archiwum badaczy, których liczba nieustannie rosła (w roku 1935 przekroczyła 900)^[14]. W 1939 roku praca organizacyjna i badawcza księdza Nowackiego w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu została przerwana. 4 października 1939 roku cały magazyn został opieczętowany przez władze niemieckie i rozpoczął się proces likwidacji Archiwum. Jego zbiory przewożono do pomieszczeń Archiwum Państwowego, któremu przydano nazwę Reichsarchiv^[15]. W skład personelu tej instytucji, razem z innymi archiwistami z terenu Poznania, wszedł również ks. Nowacki, dzięki czemu mógł śledzić losy archiwaliów, co okazało się bezcenne po zakończeniu II wojny światowej, gdy rozpoczął się żmudny proces rewindykacji^[16].

Ks. Nowacki opublikował 84 prace^[17]. Z najwcześniejszych jego dzieł, nie licząc kilkudziesięciu przyczynków naukowych opublikowanych przed rokiem 1939, w tym między innymi o biskupie gnieźnieńskim Januszu i nieznanym synodzie prowincjonalnym z roku 1258, na szczególną uwagę zasługują dwie ważne monografie: „Opactwo św. Gotarda w Szpetalu pod Włocławkiem zakonu Cysterskiego (ok. 1228-1285-1358). Przyczynek do misji pruskiej biskupa Chrystiana” (1934) oraz opracowane w języku łacińskim obszerne studium pt.: „De archiepiscopi Gnesnensis dignitate ac praerogativa primatiali", opublikowane we Lwowie w „Collectanea Theologica" w roku 1937^[18]. Ks. Nowacki swoje największe dzieła stworzył jednak w okresie powojennym, gdy uporządkował już większość ksiąg i dokumentów w Archiwum. W 1950 roku wydał „Księgę uposażenia diecezji poznańskiej z roku 1510" - przygotowanie do późniejszego II tomu Dziejów Archidiecezji Poznańskiej, opisującego metodycznie wszystkie parafie archidiecezji^[19]. W 1951 roku ukazał się jego źródłowy opis kolegiaty Najświętszej Marii Panny na Ostrowie Tumskim, który był próbą wypracowania metody ujęcia ogromnego opisu katedry poznańskiej z I tomu Dziejów Archidiecezji Poznańskiej. Wieńczące działalność naukową ks. Józefa Nowackiego dwa potężne tomy Dziejów Archidiecezji poznańskiej, wydane w 1959 i 1966 roku, nie mają sobie równych wśród polskiej historiografii kościelnej^[20]. Jego ustalenia stały się w wielu wypadkach znakomitym punktem wyjścia do dalszych dociekań. Prace nad III tomem, który miał być poświęcony kapitule poznańskiej, a do którego ks. Nowacki zbierał materiały przez ponad 30 lat, przerwała jego śmierć 28 kwietnia 1964 roku. Został pochowany na cmentarzu parafialnym na poznańskim Górczynie^[21].

• Arcybiskup gnieźnieński Janusz i nieznany synod prowincjonalny roku 1258. Collectanea Theologica 1933, s. 92-172.
• Opactwo Cystersów w Szpetalu a misja pruska biskupa Chrystiana. Annales Missiologicae 1933, t. VI, s. 187-210.
• Opactwo św. Gotarda w Szpetalu pod Włocławkiem zakonu Cysterskiego 1228-1285-1358. Przyczynek do misji pruskiej biskupa Chrystiana. Studia Gnesnensia 1934, t. IX (dysertacja doktorska z 1925 r. w znacznym skróceniu).
• Biskupa Jana Lubrańskiego "Liber beneficiorum" diecezji poznańskiej z r. 1510. Sprawozdanie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 1932, s. 96-98.
• Losy wojenne Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu. Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 1945/46, t. XIII, s. 44-46.
• Katedra poznańska w dawnej przeszłości. Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej 1948, s. 425-432.
• Nieznane dokumenty z XIII wieku, Nasza Przeszłość 1948, t. VI, s. 279-294.
• Liber beneficiorum dioecesis Posnaniensis anni 1510, edidit Josephus Nowacki. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk: Wydawnictwa Źródłowe Komisji Historycznej t. X, Poznań 1950.
• Kolegiata Najświętszej Maryi Panny w Poznaniu. Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej 1951, s. 314-341.
• Groby królewskie w katedrze poznańskiej. Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej 1952, s. 170-206.
• Zapiski historyczne XVI wieku (z ksiąg Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu). Roczniki Historyczne 1957, t. XXIII, s. 183-220.
• Zapiski historyczne z lat 1410-1530 (z ksiąg Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu). Studia Źródłoznawcze. Commentationes 1958, t. III, s. 153-183.
• Dzieje Archidiecezji poznańskiej. Tom I: Kościół katedralny w Poznaniu. Studium historyczne. Poznań 1959.
• Dzieje Archidiecezji poznańskiej. Tom II: Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój. Poznań 1964.

• Banaszek M., Ksiądz Józef Nowacki – historyk kościoła w Polsce (Pośmiertne wspomnienia o działalności naukowej i pedagogicznej), W: J. Nowacki, Dzieje Archidiecezji poznańskiej, t. 2, Poznań 1964, s. 967-974.
• Kronika Miasta Poznania. Stara I Nowa Fara, 2003:3, s. 28-29.
• Lenort F., Josepho Nowacki post obitum anno quadragesimo, W: Ecclesia. Studia z dziejów Wielkopolski, F. Lenort (red.), t. 2, Poznań 2006. s. 7-22.