Jūni-hitoe

Jūni-hitoe (jap. 十二単, 十二単衣), karaginumo (jap. 唐衣裳), kasane shōzoku (jap. 襲装束), nyōbō shōzoku (jap. 女房装束) – japoński strój reprezentacyjny (ceremonialny^[1] bądź formalny^[2]) wykonany z tkanin jedwabnych, który był noszony przez członkinie arystokracji dworskiej od IX wieku^[3][4], a w wersji uproszczonej i ograniczonej do 5 kimon od lat 70. XI wieku^[5] lub okresu Kamakura^[6] [7]. „Królujące w epoce Heian” jūnihitoe, choć wyjątkowo nieskomplikowane w kroju, „było symbolem szyku, elegancji i dobrego smaku”^[8]. Składało się z wielu elementów odzieży, przy których łączeniu istotne było osiągnięcie wyrafinowanych efektów kolorystycznych^[9][10][11].

Ponieważ do współczesności nie przetrwały żadne przykłady tekstyliów z okresu Heian, źródłem informacji o ówczesnym wielowarstwowym typie kobiecego ubioru są przekazy pisemne i ikonograficzne^[9]. Wśród zachowanych zabytków literatury pięknej wyróżniają się zwłaszcza XI-wieczne utwory prozatorskie Sei Shōnagon i Murasaki Shikibu, bogate w opisy reprezentacyjnych strojów dam dworu, sposobu ich noszenia i kolorystyki^[4].

Kobiecy ubiór reprezentacyjny złożony był z wielu nałożonych na siebie, różnokolorowych, częściowo widocznych szat o bardzo prostym kroju^[4]. Kolejne warstwy odzieży dobierano według skomplikowanych reguł estetycznych, zwanych irome no kasane (jap. 色目の襲)^[12][13] lub kasane no irome (jap. 襲の色目)^[6] [14], tj. nałożone na siebie odcienie^[10][15]. Szczególną wagę przywiązywano do harmonijnego dopasowania palety barw jūnihitoe do cyklu przemian w przyrodzie^[16], „podkreślając w ten sposób nierozerwalny związek ze światem natury”^[17], jak również cyklu ceremonii, świąt i obrzędów religijnych^[18].

Charakterystyczną cechą japońskich ubiorów wielowarstwowych była ich obszerność i sztywność, maskująca figurę. Kobiety „ginęły w niezwykle grubych strojach, które sprawiały, że wszelkie indywidualne cechy budowy stawały się czymś niewłaściwym i niewidocznym”^[5].

W wiekach X-XI na określenie ceremonialnego stroju kobiecego używano pojęć karaginumo (jap. 唐衣裳)^[19][20] bądź mokaraginu (jap. 裳唐衣)^[21] od dwóch dodatkowych elementów pełnego zestawu szat, tj. mo (jap. 裳) – plisowanej tylnej zapaski tworzącej tren oraz karaginu (jap. 唐衣) – krótkiej szaty przypominającej kamizelkę^[22][20]. Wielowarstwowe komplety odzieży, noszone w kilku wariantach, nazywano również kasane shōzoku (jap. 襲装束), ubiorem dam dworu – nyōbō shōzoku (jap. 女房装束), ubiorem wielowarstwowym – karaginu no shōzoku (jap. 唐衣の装束) lub po prostu shōzoku (jap. 装束)^{[23][6] [19][20]}.

Wyrażenie jūnihitoe (jap. 十二単), czyli 12 warstw^[9][7] (strój 12-warstwowy^[8]), jako określenie najbardziej oficjalnej wersji ubioru dworskiego zaczęło być używane dopiero w XVI wieku^[6] . Prawdopodobnie liczba 12 miała odnosić się do znacznej wielowarstwowości tego typu tekstyliów^[13].

W rzeczywistości – do momentu wydania przepisów antyzbytkowych, które ograniczyły kasane shōzoku do 5 warstw kimon^[5][20] – arystokratki nosiły zmienną liczbę szat tworzących komplet, dobierając je w zależności od okresu roku i panujących warunków atmosferycznych, okoliczności czy własnych upodobań^[10][24]. Wielowarstwowość ubioru mogła zarówno ograniczać się do 5 kimon, jak i dochodzić do 40 kolejnych elementów odzieży^[20]. W okresie Heian komplety jūnihitoe dam dworskich składały się zazwyczaj z 10-25 jedwabnych szat^[10]. Przed wprowadzeniem ograniczeń w zakresie wystawności dworskich strojów, waga takich zestawów odzieżowych mogła dochodzić nawet do 15 kg^[5].

W okresie Kamakura ograniczono przepych i obszerność szat dworskich, weszły również w modę inne typy ubiorów, jednak członkinie dworu cesarskiego nadal zakładały jūnihitoe z okazji uroczystości intronizacyjnych czy weselnych^[25]. Do dzisiejszego dnia stroje ceremonialne, pieczołowicie przechowywane i konserwowane, są jeszcze noszone przez kobiety należące do rodziny panującej^[4].

W okresie Edo wśród mieszczan rozpowszechnił się zwyczaj eksponowania lalek hina ningyō (jap. 雛人形) podczas Święta Dziewczynek, zwanego też Festiwalem Lalek. Chociaż już w latach 40. i 50. XVII wieku siogunat Tokugawów wydał prawa ograniczające ekstrawagancję i przepych w kostiumach lalek, od przełomu XVII i XVIII wieku niektóre typy figurek – genroku bina (jap. 元禄雛) i kyōho bina (jap. 享保雛) – odziewano w wielowarstwowe stroje^[26]. Formy i kolorystyka tych szat były „mieszczańską fantazją na temat strojów noszonych na dworze cesarskim”^[27]. Jednak w połowie XVIII wieku wykształcił się kolejny rodzaj lalek – yūsoku bina (jap. 有職雛) – które ubierano w szaty o wiele skromniejsze, ale będące kopiami autentycznych modeli jūnihitoe. Materiały na te wielowarstwowe ubranka były nawet sprzedawane wytwórcom lalek przez dostawców tekstyliów na dwór cesarski^[28]. Ostatecznie przepych, ozdobność i fantazyjność niektórych szczegółów stroju wcześniejszych typów figurek została połączona z realizmem ubiorów dworskich. Fuzja tych elementów znalazła swój wyraz w kokin bina (jap. 古今雛). Lalki te stały się najbardziej popularne wśród warstw mieszczańskich w ostatnim stuleciu okresu Edo^[29].

Reminiscencje dworskich strojów z okresu Heian były również widoczne w awangardowej modzie lat 80. i 90. XX wieku, gdy propozycje japońskich projektantów „cechowały wielowarstwowość i ignorowanie kształtów ciała”^[25].

• Liza Crihfield Dalby. The Cultured Nature of Heian Colors. „Transactions of the Asiatic Society of Japan”. 3, s. 1-19, 1988. ISSN 0913-4271. 
• Louis Frédéric: Japan Encyclopedia. Käthe Roth (tłum.). Cambridge - London: The Belknap Press of Harvard University Press, 2002. ISBN 0-674-00770-0.
• Amelia Groom: Stroje japońskie z okresu Heian. W: Marnie Fogg (red.): Historia mody. Ewa Romkowska (tłum.). Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2016, s. 36-39. ISBN 978-83-213-4968-8.
• Amelia Groom: Ubiór warstwowy X w. Strój arystokratki. W: Marnie Fogg (red.): Historia mody. Ewa Romkowska (tłum.). Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2016, s. 40-41. ISBN 978-83-213-4968-8.
• Sharon Takeda: Kimono Stories: Four Centuries of Japanese Fashion. Society for Asian Art, 2014-03-28. [dostęp 2017-09-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-10)]. (ang.).
• Adrianna Wosińska: Lalki japońskie. Dawniej i dziś. Bydgoszcz: Wydawnictwo Kirin, 2016. ISBN 978-83-62945-47-4.
• Barbara Zaborowska: Kimono. Jego dzieje i miejsce w japońskiej kulturze. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2003, seria: Oblicza Japonii. ISBN 83-88542-49-4.
• Agata Znamienkiewicz: Dama w dwunastu szatach (jūnihitoe) - stylistyka stroju ceremonialnego. W: Iwona Kordzińska-Nawrocka (red.): W kręgu tradycji dworu Heian. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2008, s. 127-151, seria: Oblicza Japonii. ISBN 978-83-7436-150-7.