Konstytucja

Konstytucja kwietniowa uchwalona 23 kwietnia 1935

Konstytucja (od łac. constituo „urządzać, ustanawiać, regulować”) – zestaw podstawowych norm i zasad prawnych określających formę władzy publicznej w danym społeczeństwie[1]. We współczesnych społeczeństwach najczęstszą formą konstytucji jest konstytucja spisana, która jest najważniejszym aktem prawnym w danym państwie i podstawowym źródłem prawa w danym systemie prawnym[2].

Pojęcie

Słowo konstytucja wywodzi się ze łacińskiego constitutio - porządek, budowa. W średniowiecznej łacinie zaczęto jako constitutio budowę czy porządek społeczności ludzkiej[3][4]. W tym znaczeniu pojawił się na początku XI w. wraz z odkryciem prawa rzymskiego, a także w arystotelejskiej filozofii politycznej XII w. i w prawniczej terminologii cesarstwa[3]. Przez analogię łączono też to pojęcie z budową ciała ludzkiego (corporis constitutio). Podobnie jak ludzkie ciało ma swoje organy i sposób działania, tak też ma być zbudowane ciało polityczne (corpus politicum)[5].

Z łacińskiego źródła czerpie większość języków europejskich. Wyjątkiem jest język niemiecki, w którym używa się terminu Verfassung. Początkowo (XIV w.) Verfassung oznaczało ugodę co do sposobu rozwiązania sporu i zapis jego przebiegu. Z czasem pojęcie uległo rozszerzeniu, obejmując spisane prawa, a w końcu stało się niemieckim odpowiednikiem terminu konstytucja[6].

Od czasów nowożytnych, konstytucja ma dwa podstawowe znaczenia prawno-polityczne. Pierwsze to akt prawny regulujący podstawowe kwestie ustrojowe i pozycję jednostki w państwie. Drugie to ustrój czy układ najważniejszych instytucji publicznych. Jeszcze w XIX w. często te dwa znaczenia starano się wyraźnie oddzielać pojęciowo. Na konstytucję-akt mówiono: ustawa zasadnicza, karta konstytucyjna czy ustawa rządowa[7][8]. Współcześnie w obu znaczeniach używa się terminu konstytucja lub rozróżnia się konstytucję w sensie formalnym (akt prawny) i materialnym (układ instytucji)[9].

W I Rzeczypospolitej konstytucjami nazywano także ustawy i uchwały Sejmu[10].

Cechy

Poszczególne państwa różnią się jeżeli chodzi o cechy i funkcje ustrojowe konstytucji. Nie wszystkie państwa mają konstytucję w sensie formalnym. Pierwsze takie konstytucje pojawiły się pod koniec XVIII w. i stopniowo (od XIX w.) stały się standardem ustrojowym. Ich ustanowienie miało związek z powstaniem konstytucjonalizmu - ideą polityczną, zgodnie z którą władza publiczna (wcześniej w rękach monarchy) powinna być ograniczona prawem i oparta na kompetencjach konstytucyjnych, a obywatele powinni być chronieni przed arbitralnością władzy[11]. Konstytucja miała być najwyższym prawem w danym kraju i była często traktowana jako forma polityczno-prawnej umowy pomiędzy rządzonymi i rządzącymi, lub pomiędzy samymi rządzącymi na temat formy rządów jaki powołują[12].

Joseph Raz wyróżnił 7 cech istotnych dla pojęcia konstytucji (przy zastrzeżeniu, że nie wszystkie konstytucje spełniają wszystkie te cechy)[13]:

  • ustanawia ona system prawny;
  • jest stabilna;
  • jest spisana;
  • jest prawem wyższym, z którym prawo powszechne musi być zgodne;
  • jest stosowana sądownie (istnieje procedura egzekwująca jej wyższość wobec prawa powszehcnego);
  • jest sztywna (trudniej ją zmienić niż zwykłą ustawę);
  • zawiera zasady i wartości, którymi kieruje się władza publiczna.

Duże znaczenie dla formy konstytucji ma zwykle sposób powstania, np. to, czy została przyznana przez władcę ludowi (jako forma samozobowiązania czy dokument programowy), czy jest formą negocjacji pomiędzy frakcjami politycznymi lub jest wynikiem działań zdecentralizowanych ośrodków władzy[12]. Duże znaczenie mają także przeszłe doświadczenia konstytucyjne danego państwa oraz trendy polityczno-prawne w momencie powstania aktu.

Konstytucje uchwalane są w momentach przełomowych dla danego państwa, organizując jego ustrój. Takimi momentami przełowymi są: zerwanie z poprzednim ustrojem, uzyskanie niepodległości przez dane państwo czy radykalna zmiana ustrojowa (np. zmiana z parlamentarnego na prezydencki)[14]. Duże zmiany ustrojowe wiążą się często ze zmianą konstytucji[15]. Czasami prace nad taką zmianą trwają latami, już po zmnianie ustroju.

W wielu państwach konstytucja jest dokumentem politycznym czy programowym, który nie ma znaczenia prawnego (obywatele nie mogą z niej wyciągać konsekwencji prawnych). W krajach autorytarnych konstytucje zawierają szczytne deklaracje ustrojowe, które mają znaczenie propagandowe i nie ograniczają swobody władzy. Również deklarowane w nich prawa i wolności obywatelskie nie mają praktycznego znaczenia[15]. W licznych państwach konstytucje są traktowane jako szczególnie ważny akt prawny, który ma konsekwencje prawne i np. może być stosowany bezpośrednio.

Materia konstytucyjna

Istnieje pewien standard konstytucyjny, wskazujący, co konstytucja powinna zawierać. Nie wszystkie państwa spełniają wszystkie te standardy, zwłaszcza w przypadku starszych konstytucji. Jednym z najbardziej znaczących odstępstw jest angielska konstytucja, mająca charakter niepisany.

To, jakie treści powinny się znaleźć w konstytucji (zakres materii konstytucyjnej) ewoluowało też z czasem[16]. Pierwsze konstytucje określały przede wszystkim podział władzy publicznej oraz pozycję jednostki w państwie. Z czasem materia konstytucyjna ulegała poszerzeniu[17].

Konstytucje zwykle są poprzedzone preambułą, czyli uroczystym wstępem i deklaracją wartości danego ustroju. Poszczególne kraje różnią się tym, na ile preambuła jest traktowana jako część aktu prawnego (ma znaczenie normatywne)[18].

Współcześnie do materii konstytucyjnej należą[7]:

  • organy i struktura władzy publicznej - ustanowienie najważniejszych organów publicznych, ich kompetencji, sposobów działania i wzajemnych relacji. Konstytucje określają podział władzy publicznej, tzn. jak jest ona rozdzielona pomiędzyjest między najważniejsze organy państwowe. Współcześnie najczęstszą zasadą podziału jest trójpodział władzy na władzę prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą (współczesnymi wyjątkami są np. Filipiny i Republika Chińska. Konstytucja określa też relacje między nimi[19]. Opisana w konstytucji struktura władzy publicznej pozwala najczęściej określić formę ustrojową danego państwa[20].
  • W przypadku państw federalnych, konstytucje określają relacje pomiędzy rządem federalnym, a częściami składowymi federacji. W państwach z dużymi mniejszościami etnicznymi i religijnymi, liczną populacją plemienną, konstytucje określają ich status i relacje z dominującą częścią populacji[21]. Jednostki terytorialne składające się na państwo federalne mają często własne konstytucje.
  • określenie statusu jednostki w państwie (obywatelstwo)[22].
  • deklaracja podstawowych praw, wolności i obowiązków obywateli (prawa i wolności konstytucyjne)[18][23]
  • sposoby zmiany konstytucji. Konstytucje są szczególnymi aktami prawnymi, wymagającymi dla zmiany specjalnego trybu. Jest on zwykle określany w samej konstytucji[24]. Może on polegać na specjalnej procedurze zmiany, ale też może opierać się na zwykłej procedurze prawodawczej, przy czym najczęściej wymogi ustanawiania zmiany konstytucyjnej są wyższe (np. poprzez większość kwalifikowaną potrzebną do jej uchwalenia)[24]
  • w państwach z zamkniętym systemem źródeł prawa konstytucje wymieniają te źródła wraz z ich hierarchią[25][26].

Nie wszystkie istotne aspekty funkcjonowania władzy publicznej są w konstytucjach opisane i praktyka polityczna wytwarza własne formy instytucjonalne, oparte na politycznym zwyczaju czy aktach prawnych niższego rzędu. Np. w konstytucja USA nie określa szczegółowo działania partii politycznych, sposobu organizacji wyborów czy działania legislatywy i egzektutywy[15].

Klasyfikacje

Konstytucje są klasyfikowane na podstawie różnych kryteriów:

  • konstytucja formalna (de iure) i materialna (de facto)[9][27]. Szczególny akt normatywny określany mianem konstytucji, jest konstytucją w sensie formalnym. Konstytucja w sensie materialnym to ogół norm określających strukturę władzy publicznej i sytuację jednostki w państwie. W tym drugim sensie, konstytucja nie musi być spisana, a normy mogą pochodzić z różnych aktów prawnych, czy nawet z prawa zwyczajowego. Tego typu konstytucja ujmowana jest opisowo, a nie normatywnie;
  • konstytucja pisana i niepisana[28]. Konstytucje pisane są utożsamiane z konstytucjami w sensie formalnym i mają postać jednego lub (rzadziej) kilku najważniejszych aktów prawnych. Najbardziej znaną konstytucję niepisaną ma Wielka Brytania, która uznaje, że są to najważniejsze zasady ustrojowe, zawarte w prawie pisanym, precedensach, konwenansach konstytucyjnych. Innymi przykładami współczesnych krajów z konstytucją niepisaną są Izrael i Nowa Zelandia.
  • konstytucje pełne i niepełne[29]. Konstytucje niepełne (w Polsce nazywane "małymi konstytucjami") regulują jedynie część materii konstytucyjnej (np. podstawowe organy państwowe i zakres ich władzy), wymagającej tymczasowego i szybkiego uregulowania do czasu opracowania pełnej konstytucji.
  • konstytucje sztywne i elastyczne (giętkie)[30][24]. Rozróżniane są ze względu na to, czy ich zmiana jest trudniejsza niż w przypadku zwykłych ustaw (np. wymagana jest większość kwalifikowana, lub można jej dokonywać tylko raz na jakiś czas). Konstytucje elastyczne są rzadkością. Zmiany konstytucji następują w formie wprowadzania poprawek konstytucyjnych.
  • konstytucje uchwalane i oktrojowane[31]. Konstytucje mogą być uchwalane (w referendum konstytucyjnym, przez parlament, przez konstytuantę) lub nadane przez władcę (oktrojowane).
  • konstytucje stałe i czasowe[32], w zależności od tego, czy nałożone są na nie ograniczenia czasowe w obowiązywaniu. Zdecydowana większość konstytucji ma charakter stały.

Konstytucje i sądy

Prawo konstytucyjne

Filozofia polityczna

Przypisy

  1. ↑ Strouthes 1995 ↓, s. 48.
  2. ↑ Banaszak 2012 ↓, s. 44.
  3. 1 2 Pauly 2009 ↓, s. 119.
  4. ↑ Mohnhaupt i Grimm 2002 ↓, s. 14-19.
  5. ↑ Mohnhaupt i Grimm 2002 ↓, s. 26-29.
  6. ↑ Pauly 2009 ↓, s. 119-120.
  7. 1 2 Banaszak 2012 ↓, s. 44-45.
  8. ↑ Rett Ludwikowski, Główne nurty polskiej myśli politycznej 1815-1890, 1982, s. 24.
  9. 1 2 Banaszak 2012 ↓, s. 45.
  10. ↑ Dariusz Makiłła, Historia prawa w Polsce, Warszawa: PWN, 2008, s. 59.
  11. ↑ Murkens 2010 ↓, s. 288.
  12. 1 2 Maddex 2008 ↓, s. XI.
  13. ↑ Claes 2006 ↓, s. 188.
  14. ↑ Banaszak 2012 ↓, s. 51-55.
  15. 1 2 3 Maddex 2008 ↓, s. X.
  16. ↑ Banaszak 2012 ↓, s. 86-88.
  17. ↑ Banaszak 2012 ↓, s. 86.
  18. 1 2 Maddex 2008 ↓, s. XII.
  19. ↑ Maddex 2008 ↓, s. XI-XIV.
  20. ↑ Maddex 2008 ↓, s. XIII-XIV.
  21. ↑ Maddex 2008 ↓, s. XIV-XV.
  22. ↑ Banaszak 2012 ↓, s. 132-142.
  23. ↑ Banaszak 2012 ↓, s. 143-200.
  24. 1 2 3 Maddex 2008 ↓, s. XV.
  25. ↑ Banaszak 2012 ↓, s. 102-108.
  26. ↑ Maciej Pichlak, Zamknięty system źródeł prawa, Wrocław 2013, s. 21-25.
  27. ↑ Law 2010 ↓, s. 577.
  28. ↑ Banaszak 2012 ↓, s. 45-46.
  29. ↑ Banaszak 2012 ↓, s. 49.
  30. ↑ Banaszak 2012 ↓, s. 50-51.
  31. ↑ Banaszak 2012 ↓, s. 55-60.
  32. ↑ Ozan O. Varol, Temporary Constitutions, „California Law Review”, 102, 2014.

Bibliografia

  • Bogusław Banaszak, Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych, Warszawa: Wolters Kluwer, 2012.
  • David S. Law, Constitutions, [w:] Peter Cane (red.), The Oxford Handbook of Empirical Legal Research, Oxford: Oxford University Press, 2010, s. 376-398.
  • Robert L. Maddex, Constitutions of the World, Washington D.C. 2008.
  • Jo Eric Khushal Murkens, Constitutionalism, [w:] Mark Bevir (red.), Encyclopedia of Political Theory, Los Angeles - London - New Delhi - Singapore - Washington, DC: Sage, 2010, s. 288-295.
  • Heinz Mohnhaupt, Dieter Grimm, Verfassung. Zur Geschichte des Begriffs von der Antike bis zur Gegenwart, Berlin: Duncker & Humblot, 2002.
  • Gerhard Robbers, Encyclopedia of World Constitutions, Infobase Publishing, 2007.
  • Daniel P. Strouthes, Law and Politics: A Cross-Cultural Encyclopedia. Encyclopedias of the Human Experience, Santa Barbara, Calif.: ABC-Clio, 1995, s. 48-58.
  • Walter Pauly, Constitution, [w:] Stanley N. Katz (red.), The Oxford International Encyclopedia of Legal History, t. 2, Oxford: Oxford University Press, 2009, s. 119-122.
  • William E. Conklin, Constitutionalism, [w:] Christopher Berry Gray (red.), The Philosophy of Law. An Encyclopedia, New York-London: Garland Publishing, 1999, s. 154-158.
  • Monica Claes, Constitutional Law, [w:] Jan M. Smits (red.), Elgar Encyclopedia of Comparative Law, Cheltenham, UK – Northampton, MA, USA: Edward Elgar, 2006, s. 187-199, ISBN 978-1-84542-013-0.

Zobacz też

Uwagi

    Linki zewnętrzne

    This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.