Konwisarstwo w Polsce

Konwisarstwo w Polsce – konwisarstwo, rozumiane jako wytwarzanie wyrobów z cyny w granicach historycznej i obecnej Polski, które prowadzono co najmniej od X wieku do czasów współczesnych, a którego szczytowy okres przypada na XVI i XVII wiek.
Historia



Trudno wskazać dokładnie na początki konwisarstwa na ziemiach polskich, początkowo pozostawało ono pod wpływami niemieckimi pod względem technologii i struktury cechowej[1]. W Gdańsku działał warsztat odlewniczy przez około 100 lat od X wieku[2]. Cyna była znana także w rejonie Starej Kamienicy od około XIV wieku[3]. W rejonie Gierczyna wydobywano rudę cyny od XVI do XVIII wieku w kilkudziesięciu kopalniach[3] – było to jedyne znaczące polskie złoże cyny, wyczerpało się pod koniec XVI wieku[4]. Wytapianie cyny na ziemiach polskich jest szerzej udokumentowane od XIV wieku[5]. Cechy w Polsce zakładano od XIII wieku[1]. Poza cechami konwisarzy rzemieślnicy działali w pozacechowych warsztatach (tzw. warsztaty partackie[6]), a także przy klasztorach[7]. Pierwszy znany polski dokument poświęcony zagadnieniu czystości cyny pochodzi z 1410 roku i obowiązywał w całej Polsce[8], zatwierdzono go na zjeździe w Malborku[9] – stanowił on m.in. że flasze i misy miały być odlewane z czystej cyny, a pozostałe wyroby z domieszką ołowiu[10]. Uchwalono jeszcze jeden tego typu dokument w 1434 roku i oba te akty przyjęli rajcowie Braniewa, Elbląga, Gdańska, Królewca i Torunia[9]. W XVI wieku walczono z konkurencją niemiecką (napływ wyrobów m.in. z Norymbergi i Wrocławia[11]); główne podówczas krajowe ośrodki konwisarskie to: Kraków, Lublin, Lwów, Poznań, Warszawa – pięć miast miało wówczas cechy konwisarskie[12].
Zawartość cyny w gotowych produktach normowały zarządzenia Zygmunta I Starego z 1523 roku[9]. Osobno dla poznańskich konwisarzy ustalono zawartość cyny w wyrobach zarządzeniem Zygmunta II Augusta z 1556 roku[9]. Zygmunt II August wydał dalsze regulacje (tzw. superioritas) w 1560 roku, w których m.in. postanowił, że cech konwisarzy krakowskich będzie zobowiązany do kontroli wyrobów konwisarskich z pozostałych miast polskich oraz że inni konwisarze będą podlegli zwierzchnictwu krakowskiemu, co było przyczyną licznych konfliktów[9] (ośrodek gdański, który przewyższał poziomem Kraków prawdopodobnie się mu nie podporządkował[13]). Ogólnokrajowe przepisy znakowania wyrobów cynowych uchwalił Zygmunt II August w 1559 roku[9]. Największy rozkwit konwisarstwa polskiego i obcego przypada na XVI i XVII wiek[1]. Głównym dystrybutorem surowca dla konwisarzy był Gdańsk i częściowo także Kraków[14]. Do Gdańska przywożono surowiec cynowy z Anglii, zabronione jednak było sprowadzanie gotowych wyrobów angielskich – proceder taki jednak był częsty pomimo karania go konfiskatą[15]. Stefan Batory zaostrzył przepisy o próbie cyny w 1576 roku i nakazał wszystkim konwisarzom odbijanie własnej cechy na wyrobach[10].
Upadek konwisarstwa postępował w różnych regionach od XVIII do XIX wieku[16][17].
W dwudziestoleciu międzywojennym działały jeszcze warsztaty odlewnicze we Wrocławiu i Świdnicy[18]. W 2. połowie XX wieku Leszek Krzyszowski tworzył medale z cyny[19]. Jedyny w Polsce zakład odzysku cyny współcześnie prowadzi firma Fenix Metals w Tarnobrzegu[20].
Wyroby cynowe prezentowało m.in. na stałej wystawie Muzeum Narodowe w Gdańsku w latach 90. XX wieku[21], Muzeum Dawnego Kupiectwa w Świdnicy eksponuje je w Dziale Historii Świdnicy[22], Muzeum Archidiecezji Łódzkiej[23].
Ośrodki konwisarskie
Dolny Śląsk i okolice
Konwisarze wrocławscy byli wzmiankowani w 1345 roku[24], a w 1389 roku powstał tamże cech konwisarzy[17][24]. Cech powołano także w Legnicy w 1400 roku[17]. Warsztaty konwisarskie działały również w Głogowie[19], Gryfowie Śląskim[25], Kłodzku, Lubaniu[24], Nysie i Zgorzelcu[17] oraz w Lwówku Śląskim[17] i Jeleniej Górze (tamże działał Christian Melchior Wissig w połowie XVIII wieku[26]). Miasto Brzeg było kojarzone z działalnością cechu odlewników guzików cynowych (niem. Zinnknopfgiesser)[18], który został inkorporowany do cechu berlińskiego, a w 1785 roku otrzymał przywilej królewski na produkcję wyrobów z cyny[27]. Pierwszym znanym odlewnikiem guzików cynowych z Brzegu był George Braun (zm. 14 października 1676 roku)[28]. W XVII wieku działało co najmniej 34 mistrzów konwisarskich w Brzegu[29]. Dobrze prosperowało brzeskie przedsiębiorstwo Johanna Christopha Handkego[27]. Upadek konwisarstwa dolnośląskiego nastąpił z początkiem 2. połowy XVIII wieku[16].
Górny Śląsk
Warsztaty konwisarskie działały m.in. w Głubczycach, Tarnowskich Górach i Raciborzu[30].
Litwa
Ośrodek w Wilnie działał co najmniej od połowy XV wieku, cech wileński otrzymał przywilej od króla Zygmunta III Wazy w 1611 roku, który m.in. określał sposób kontrolowania jakości użytej cyny[24]. W Wilnie działali m.in. Jakub Dąbrowski, Maciej Weiss i Stanisław Wiolełko[24].
Małopolska
Cech konwisarzy działał w Krakowie i sprawował kontrolę wyrobów z innych rejonów kraju[9]. Był to jeden z najstarszych cechów w kraju[1], był notowany w dokumentach od 1392 roku, działał zapewne od połowy XIV wieku[31]; znani są krakowscy konwisarze: Piotr, Stefan oraz Hincza i Jan Prewse z XIV wieku[31]. Ośrodek krakowski konkurował z wrocławskim w XVI wieku i wystąpił w 1570 roku do króla o zniesienie przywilejów dla cechu wrocławskiego[14]. Konwisarstwo krakowskie podupadło w 2. połowie XVII wieku i 1. połowie XVIII wieku, a w XIX wieku niemal zanikło[14].
Inne ośrodki konwisarskie: Biecz, Lublin[12], Sandomierz[1].
Mazowsze
Warsztaty konwisarskie działały m.in. w Warszawie od co najmniej od XV wieku[32] (w XVI wieku działali tamże nieliczni konwisarze[10]), Łomży[32], Płocku[1].
Pomorze i okolice
Dominujące znaczenie w zakresie konwisarstwa na Pomorzu miał Gdańsk[33], gdzie na przestrzeni kilkuset lat działało około 200 konwisarzy[34]. Cechy gdański i toruński były jednymi z najstarszych w kraju[1]. W Gdańsku ostatnią osobę do Księgi Mistrzów wpisano w 1811 roku[34]. Spadek produkcji gdańskiej nastąpił w XVIII i XIX wieku[13]. Pierwsza wzmianka o toruńskim konwisarzu o imieniu Johannes pochodzi z 1330 roku[35]. Toruńska działalność cechowa jest udokumentowana od 1523 roku[35]. Nie dorównywała jednak poziomem artystycznym produktom z Gdańska, Krakowa czy Poznania[36]. Cech konwisarzy w Toruniu zakończył działalność w 1823 roku[17].
Od końca XIV wieku odbywały się zjazdy konwisarzy w Malborku i Elblągu, na których rozprawiano nad ujednoliceniem stopów w miastach północnych[13].
Konwisarstwo uprawiano także m.in. w Elblągu (w XVIII wieku był tam aktywny Daniel Tock)[37] Kołobrzegu[5], Królewcu[13], Słupsku i Szczecinie[5] (tamże działał np. Gustaw Wilhelm Kretzmer w 2. połowie XVIII wieku[38]). i Malborku[39], jak również w Braniewie i Chojnicach[6].
Wielkopolska
Konwisarstwo poznańskie sięga średniowiecza, najwcześniejsze zapisy o konwisarzach pochodzą z końca XV wieku[36]. Cech poznański otrzymał pierwszy przywilej od Zygmunta II Augusta W 1555 roku, dzięki któremu lokalni wytwórcy mogli opanować rynek poznański[36]. Cech poznański miał zwierzchnictwo nad pozostałymi wytwórcami z Wielkopolski[40]. W księdze kwartalnej poznańskich konwisarzy ostatni zapis jest datowany na rok 1849[17]. Inne ośrodki: Kalisz, Kłodawa, Leszno[1].
Wschód
Warsztaty konwisarskie działały m.in. w Krośnie, Lwowie (Niewiele wiadomo tym ośrodku[41]), Przemyślu, Rawie Ruskiej[1].
Ziemia lubuska
Istotnymi regionalnymi ośrodkami konwisarskimi były: Gorzów Wielkopolski, Międzyrzecz, Wschowa, Żagań a także Zielona Góra, gdzie działał m.in. mistrz Gottfried Ballach[19].
Technologia

Różne rejony stosowały odmienne proporcje cyny do ołowiu[5][8]. W większości ośrodków stosowano próbę dziesiątą[9] (proporcje 1:10). W Gdańsku np. stosowano proporcje 15 części cyny do 1 części ołowiu, nazywano to próbą 15[42], a ze statutu gdańskich konwisarzy z 1719 roku wynika, że obowiązywały trzy gatunki cyny: pierwszy (2 części cyny do 1 części ołowiu), drugi (15:1) i trzeci (czysta cyna)[43]. W Legnicy i Brzegu obowiązywała próba „dwunasta”[9]. Ośrodek malborski stosował proporcje 3 funty cyny do 1 funta ołowiu, a misy i butle wykonywano z czystej cyny[9]. W okolicach Poznania zniesiono próbę dwunastą w 1648 roku i używano trzech prób: pierwszej (czysta cyna angielska), drugiej (24 części cyny do 2 części ołowiu), trzeciej (20:2)[9]. Statut kołobrzeskich konwisarzy również uchwalił trzy gatunki stopu: pierwszy (czysta cyna), drugi (15 części cyny:1 części ołowiu), trzeci (2 części cyny: 1 część ołowiu)[9].
Sprawdzanie próby cyny wykonywano nie rzadziej niż raz w roku, w części regionów co pół roku, a w Wilnie co kwartał[9]. Zwiększanie zawartości ołowiu było karane[43].
Wyroby
.jpg)
.jpg)

Cyna była uznawana w średniowieczu za metal szlachetny, a przedmioty wykonane z niej trafiały na dwory, w tym na polski dwór królewski[2] na Wawelu[44]. Najstarsze wyroby cynowe są sporadycznie podawane w literaturze, większość zachowanych cynowych przedmiotów pochodzi z XVIII wieku[5]. Wyroby cynowe były najczęściej wykorzystywane przez mieszczan i drobną szlachtę; były one stopniowo wypierane w XVIII i XIX wieku przez porcelanę i fajans[45] i emaliowaną blachę[10].
Naczynia i dewocjonalia
Wraz z popularyzacją produkcji szkła, na masową skalę produkowano cynowe zakrętki do butelek w 2. połowie XVI wieku, zajmowali się tym uznani konwisarze, jak np. Salomon Gieseler, ale także rzemieślnicy pozacechowi[46].
Konew szyprów elbląskich pochodzi z 1606 roku, a najstarsze w Polsce naczynie ze znakiem gdańskiego konwisarza Daniela Lautenberga to późnorenesansowa konew z lat 1615–1631[47]. W Gdańsku w XVIII wieku produkowano konwie przeważnie o kształcie konicznym[47]. Talerze i półmiski wytwarzano m.in. w warsztatach w Elblągu, Gdańsku i Malborku[39].
Naczynia mszalne wytwarzał m.in. Christian Kohlenberg w XVIII wieku w Elblągu[48], krucyfiksy są znane z warsztatów gdańskich mistrza Jana Gottlieba Lammersa czy Theodora Etzolta[49]. Jednymi z najstarszych zachowanych wyrobów są dwie kropielnice z kościoła Mariackiego w Krakowie z XIII wieku[31]. Świeczniki ołtarzowe produkował np. Gottfried Schnabel w Świdnicy[50] czy Gottfried Götz[51] i Daniel Maack w Gdańsku w XVIII wieku[52]. Dewocjonalia, w tym krzyże powstawały w Nysie, co zapewne było związane z tamtejszym klasztorem werbistów[53].
Łyżki produkowano np. w Gdańsku w warsztatach pozacechowych, zachowały się łyżki ze znakami probierczymi Petera Dralanda i Gergena Schultzena[6], który otrzymał prawo wyrobu łyżek od gdańskiej rady miejskiej w 1626 i 1629 roku[54].
W XIX wieku wytwarzano jeszcze sporadycznie m.in. naczynia kuchenne[19].
Pozostałe
Z cyny robiono m.in. sarkofagi; wytwarzała je np. lwowska odlewnia Franków[45], a także rzemieślnicy z okolic Krakowa[14] (sarkofagi Gabriela Tarnowskiego z 1632 roku i jego żony Katarzyny z Warszyckich z 1653 roku[55]) i Poznania[40] (sarkofagi Zofii z Kostków Opalińskiej, Jana Kostki ze Sztemberka, Adama Sędziwoja Czarnkowskiego[56]). Sarkofagi królewskie z katedry na Wawelu pochodzą najpewniej z warsztatów gdańskich[34][57] – 7 sarkofagów powstało w latach 1572–1652[2]. Z gdańskich warsztatów na pewno pochodzą sarkofagi Zygmunta II Augusta i Stefana Batorego[33]. Trumny cynowe zostały w XIX wieku wyparte przez cynkowe[58].
Produkowano także figurki cynowe służące jako zabawki, popularne w XIX wieku[18].
Cyna służyła rymarzom krakowskim z ulicy Grodzkiej do wybijania pasów w XIV wieku[31].
W Lwówku Śląskim w 2. połowie XVIII wieku produkowano cynowe lampki łojowe[17].
Oznaczenia
Zawartość cyny w produkcie końcowym w dużym stopniu determinowała cenę wyrobów[10]. Najstarsze wiadomości o znakach probierczych z terenów Polski pochodzą z 1. połowy XVI wieku i dotyczą wyrobów z Elbląga i Malborka[5]. W średniowieczu funkcjonowały miejscowe rozporządzenia statutowe cechu co do oznaczania wyrobów[6].
Gatunek cyny był odpowiednio zaznaczany puncą: pierwszy gatunek miał naniesiony znak miasta i mistrza, a lepszy wyrób – marki miasta, mistrza i orła[9].
Wyroby były oznaczane znakiem miejskim (np. w formie tarczy z herbem[6]), gmerkiem konwisarza, monogramem albo emblematem[6], a także stemplami z wizerunkiem św. Jana, orłem lub różą – takie symbole sugerowały zastosowanie stopów najwyższej jakości[5] – w Gdańsku i na Pomorzu naśladowano znaki z produktów angielskich[6], wybijając np. angielską różę (zob. róża Tudorów) w przypadku konwisarzy pozacechowych[59], co stopniowo przejęli konwisarze cechowi aż do legalizacji oznakowania angielską różą w 1719 roku[59]. Wizerunek św. Jana pojawia się np. na wyrobie z Torunia z 1523 roku, orzeł tamże w 1612 roku, a róża również tamże w 1749 roku[5]. Róża pojawiała się także na wyrobach z Kołobrzegu[5].
Jeśli wykorzystywano cynę angielską, na stemplu od XVIII wieku[60] pojawiała się figura anioła[5] (Archanioł Michał[59]). Wyroby gdańskie określane jako Kronzinn lub Feinzinn wyrabiano ze stopu 15 części cyny i 1 części ołowiu i oznaczano trzema znakami z koroną[5].
Do wyrobów wysokiej jakości bez dodatku ołowiu stosowano określenie Sonnant (lub Sonant[59], a w przypadku wyrobów gdańskich Danzig Sonnant[43]), natomiast do przedmiotów odlanych ze starych stopów zawierających ołów odnosiło się określenie Alte Probe (stara próba), gdyż dodatek ołowiu został zakazany m.in. w Słupsku i Szczecinie[5], a władze pruskie w 1725 roku wprowadziły określenie alte Probe na wyroby wykonane z przetopionej cyny dobrej próby[59].
Król Zygmunt II August wydał w Piotrkowie Trybunalskim w 1558 roku dekret, który zobowiązywał konwisarzy krakowskich[31] do oznaczania orłem królewskim pierwszego gatunku cyny[6]. Naczynia z cyny gdańskiej (tzw. Pur Lauter, lautercyna[10]) nakazano oznaczać w ratuszu miasta pochodzenia wyrobu, marka składała się z orła i liter S.A.[9] (królewski monogram od: Sigmuntus Augustus[31]). Gorsza cyna wrocławska miała być oznaczana tylko marką orła[9].
Przypisy
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Krause 1995 ↓, s. 45.
- 1 2 3 Trzos 2023 ↓, s. 20.
- 1 2 Cyna [online], MUZEUM GEOLOGICZNE [dostęp 2024-11-01] (pol.).
- ↑ Trzos 2023 ↓, s. 19.
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Dagmar Stará, Markenzeichen auf Zinn, wyd. 2, Artia, 1978, s. 22.
- 1 2 3 4 5 6 7 8 Tuchołka-Włodarska 1992 ↓, s. 21.
- ↑ Tuchołka-Włodarska 1992 ↓, s. 20.
- 1 2 Krause 1995 ↓, s. 21.
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Krause 1995 ↓, s. 22.
- 1 2 3 4 5 6 Trzos 2023 ↓, s. 23.
- ↑ Trzos 2023 ↓, s. 24.
- 1 2 Ignacy Baranowski, Przemysł polski w XVI wieku, K. Tymieniecki (wyd.), Wydawnictwo M. Arcta w Warszawie, 1919, s. 8.
- 1 2 3 4 Krause 1995 ↓, s. 48.
- 1 2 3 4 Krause 1995 ↓, s. 47.
- ↑ Barbara Tuchołka-Włodarska, Konwisarstwo pozacechowe oraz import angielskich naczyń cynowych w okresie od XVI do XVIII wieku, „Gdańskie Studia Muzealne”, 3, 1981, s. 78-79, ISSN 0137-4095.
- 1 2 Krause 1995 ↓, s. 53.
- 1 2 3 4 5 6 7 8 Robert Zawadzki, Mistrzowie Śląskiej Cyny [online], Lwóweckie Towarzystwo Regionalne, 28 grudnia 2015 [dostęp 2024-11-01] (pol.).
- 1 2 3 Grochowska 1981 ↓, s. 3.
- 1 2 3 4 Cyna ze zbiorów Muzuem Ziemi Lubuskiej [online], Muzeum Ziemi Lubuskiej [dostęp 2024-11-01] (pol.).
- ↑ Wojciech Malicki, Cyna z Tarnobrzega [online], nowiny24.pl, 18 lutego 2004 [dostęp 2024-11-01].
- ↑ Tuchołka-Włodarska 1992 ↓, s. 5.
- ↑ Dział Historii Świdnicy - Muzeum Dawnego Kupiectwa [online], 16 grudnia 2022 [dostęp 2024-11-05] (pol.).
- ↑ Muzeum Archidiecezji Łódzkiej [Muzea w Polsce, Łódź] [online], www.museo.pl [dostęp 2024-11-23].
- 1 2 3 4 5 Krause 1995 ↓, s. 52.
- ↑ Krause 1995 ↓, s. 42.
- ↑ Tuchołka-Włodarska 1992 ↓, s. 55.
- 1 2 Grochowska 1981 ↓, s. 4.
- ↑ Grochowska 1981 ↓, s. 7.
- ↑ Krause 1995 ↓, s. 81.
- ↑ Cyna śląska - Wystawa stała - Racibórz [Muzea w Polsce] [online], www.museo.pl [dostęp 2024-11-01].
- 1 2 3 4 5 6 Krause 1995 ↓, s. 46.
- 1 2 Trzos 2023 ↓, s. 22.
- 1 2 Krause 1995 ↓, s. 79.
- 1 2 3 Anna Baranowska-Fietkiewicz, Konwisarstwo [online], Encyklopedia Gdańska [dostęp 2024-11-01].
- 1 2 Krause 1995 ↓, s. 49.
- 1 2 3 Krause 1995 ↓, s. 50.
- ↑ Tuchołka-Włodarska 1992 ↓, s. 65.
- ↑ Tuchołka-Włodarska 1992 ↓, s. 61.
- 1 2 Tuchołka-Włodarska 1992 ↓, s. 17.
- 1 2 Krause 1995 ↓, s. 51.
- ↑ Krause 1995 ↓, s. 51-52.
- ↑ Tuchołka-Włodarska 1992 ↓, s. 10.
- 1 2 3 Krause 1995 ↓, s. 23.
- ↑ Andrzej Nazar, Cynowa zastawa [online], Dziennik Polski, 22 stycznia 2003 [dostęp 2024-11-23] (pol.).
- 1 2 Na Wawelu zaprezentowano kolekcję zabytków z cyny [online], dzieje.pl [dostęp 2024-11-01] (pol.).
- ↑ Trzos 2023 ↓, s. 20-21.
- 1 2 Tuchołka-Włodarska 1992 ↓, s. 15.
- ↑ Tuchołka-Włodarska 1992 ↓, s. 30.
- ↑ Tuchołka-Włodarska 1992 ↓, s. 33.
- ↑ Tuchołka-Włodarska 1992 ↓, s. 34.
- ↑ Tuchołka-Włodarska 1992 ↓, s. 37.
- ↑ Tuchołka-Włodarska 1992 ↓, s. 38.
- ↑ Grochowska 1981 ↓, s. 6.
- ↑ Tuchołka-Włodarska 1992 ↓, s. 105.
- ↑ Krause 1995 ↓, s. 80.
- ↑ Krause 1995 ↓, s. 85.
- ↑ Krause 1995 ↓, s. 47-48.
- ↑ Trzos 2023 ↓, s. 30.
- 1 2 3 4 5 Tuchołka-Włodarska 1992 ↓, s. 22.
- ↑ Krause 1995 ↓, s. 43.
Bibliografia
- Ewa Grochowska, Śląskie Tradycje Figur Cynowych. Katalog wystawy, Muzeum Dawnego Kupiectwa w Świdnicy, 1981.
- Janusz Krause, Sarkofagi cynowe: problematyka technologiczna warsztatowa i konserwatorska, Toruń: „Troja”, 1995, ISBN 8390038694.
- Agnieszka Trzos, Sarkofagi cynowe z grobów królewskich na Wawelu oraz mauzoleów rodzin Promnitzów w Pszczynie i Hochbergów w Świebodzicach: konserwacja i restauracja, technika, technologia, Wydanie I, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2023, ISBN 978-83-231-5102-9 [dostęp 2024-11-23].
- Barbara Tuchołka-Włodarska, Cyna: od XV do XIX wieku: katalog stałej wystawy ze zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku, Hanna Kościelecka (red.), Gdańsk: MN, 1992, ISBN 978-83-900725-0-0.