Krzysztof Henryk Andrzej Geret
| Data i miejsce urodzenia |
27 stycznia 1686 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
8 lub 9 lipca 1757 |
| Wyznanie | |
| Kościół | |
Krzysztof Henryk Andrzej Geret (ur. 27 stycznia 1686 w Roth, zm. 8 lub 9 lipca 1757 w Toruniu[1][2]) – niemiecki duchowny luterański i bibliofil związany z Toruniem, ojciec Samuela.
Życiorys
Jego rodzicami byli Jan Samuel i Katarzyna Maria z domu Husswedel[3][4]. Początkowo uczył się w gimnazjum w Ansbach, później studiował teologię na Uniwersytecie w Jenie (wpis 2 maja 1704 roku). Od 1712 roku pełnił funkcję kapelana w wojsku saskim[3]. W 1713 roku osiadł w Toruniu, zostając rok później kaznodzieją w języku niemieckim oraz nauczycielem tego języka w kościele Najświętszej Marii Panny, będącej wówczas świątynią ewangelicką[4][5]. W 1723 roku objął po zmarłym Efraimie Praetoriusie funkcję seniora[4]. Stanowisko to pełnił do 1757 roku[6].
Za życia cieszył się prestiżem wśród ewangelików toruńskich[7]. Należał on do ortodoksyjnej grupy luteranów w Toruniu, opowiadał się za pełnym zjednoczeniem protestantów oraz wyrażał wrogie stanowisko wobec katolików[8][9]. Przyczynił się do zwiększenia napięć religijnych w Toruniu, które w lipcu 1724 roku przerodziły się w zamieszki, znany jako tumult toruński. Na mocy dekretu sądu asesorskiego z 16 listopada 1724 roku pastorowie Geret i Efraim Oloff zostali skazani na banicję z Torunia za podsycanie napięć wyznaniowych w Toruniu[10][11]. Przebywając w Królestwie Prus wielokrotnie interweniował u króla Fryderyka Wilhelma I w sprawie toruńskich ewangelików[12]. Po jakimś czasie uzyskał glejt od Augusta II Mocnego, na mocy którego wrócił do Torunia[9]. Po powrocie do miasta odrzucał propozycje objęcie stanowiska seniora duchowieństwa w Gdańsku lub w krajach niemieckich[13]. W 1729 roku zakon bernardynów oskarżył go o bluźnierstwo i wrogie działanie przeciwko zakonowi. Bernardyni bezskutecznie usiłowali wnieść sprawę przeciwko Geretowi na sejmie w Grodnie w 1730 roku[13].
Uczestniczył w pracach nad budową w latach 1755–1756 kościoła ewangelickiego na Rynku Staromiejskim, który miał zastąpić utracony na rzecz katolików kościół Najświętszej Marii Panny[12][14][15]. Wielokrotnie udawał się do Berlina, szukając wsparcia i środków finansowanych na budowę świątyni. Działalność Gereta spotkała się z krytyką ze strony jezuitów, którzy pozwali pastora przed sądy zadworne[16]. 18 lipca 1756 roku w nowym kościele wygłosił okolicznościowe kazanie[17].
Wydał publikacje: Gebet für diejenigen, welche zum erstenmal zum heiligen Abendmahl gehen (1742), Kiderlehre nach dem kleinen Katechismus Lutheri (1743)[6]. Jest również autorem okolicznościowych panegiryków. Jeden z nich, Concordia Sacerdotii et Imperii foeundissima felicitates mater..., został opublikowany w listopadzie 1724 roku. Tekst powstał z okazji ślubu rajcy Jakuba Meissnera z wdową po seniorze Praetoriusie. Przedstawione przez Gereta poglądy na temat stanów duchownych protestanckich spotkała się z krytyką ze strony jezuitów. Z powodu rzekomych ataków na katolicyzm publikacja ta została ocenzurowana, a druk spalono 9 grudnia 1724 roku[13].
Na początku XVIII wieku założył bibliotekę, która z czasem stała się najzasobniejszą bibliotekę prywatną, jaka znajdowała się w Toruniu w czasach Polski przedrozbiorowej[18][19]. W skład biblioteki wchodził m.in. liczący ok. 500 woluminów księgozbiór toruńskiego pastora Ephraima Praetoriusa, który swój zbiór przepisał w spadku Geretowi[12]. Po jego śmierci część księgozbioru przejął jego syn Samuel Luther, który część tytułów sprzedał podczas trzech licytacji w latach 1764, 1765 i 1768[20]. Część książek trafiła różnymi drogami do zbiorów Czartoryskich, inne bezpośrednio otrzymała Biblioteka Załuskich oraz Gimnazjum Akademickie. Zbiór przekazany do Gimnazjum Akademickiego trafił później do Książnicy Miejskiej[13]. Geret miał własny ekslibris heraldyczny[12].
W 1718 roku ożenił się z Elżbietą Schloss, krewną burmistrza Andrzeja Schultza. Dzięki temu związkowi wszedł w bliskie relacje z patrycjatem toruńskim[5]. Para miała trzech synów i siedem córek. Syn Samuel Luter był profesorem w Gimnazjum Akademickim, wydawcą gazety, rajcą i burmistrzem Torunia[9]. Córki Gereta wyszły za mąż za przedstawicieli elit toruńskich, m.in. za rektorów Jerzego Wilhelma Oedera i Jana Albina Kriesa, dr med. Jana Tomasza Soemmerringa (ojca anatoma Samuela), burmistrza Nataniela Praetoriusa[2]. Rodzina mieszkała w kamienicy narożnej przy Rynku Staromiejskim 17[13].
Przypisy
- ↑ Urbaniak 2014 ↓, s. 21.
- 1 2 Salmonowicz 1994 ↓, s. 33–34.
- 1 2 Salmonowicz 1994 ↓, s. 33.
- 1 2 3 Imańska 2013 ↓, s. 29.
- 1 2 Salmonowicz 2004 ↓, s. 83.
- 1 2 Salmonowicz 1996b ↓, s. 413.
- ↑ Dygdała 1996 ↓, s. 184.
- ↑ Dygdała 1996 ↓, s. 186.
- 1 2 3 Imańska 2013 ↓, s. 30.
- ↑ Dygdała 1996 ↓, s. 193–194.
- ↑ Salmonowicz 2011 ↓, s. 101.
- 1 2 3 4 Salmonowicz 1994 ↓, s. 34.
- 1 2 3 4 5 Salmonowicz 2004 ↓, s. 84.
- ↑ Dygdała 1996 ↓, s. 230.
- ↑ Arszyński 1997 ↓, s. 114–115.
- ↑ Salmonowicz 1996b ↓, s. 407.
- ↑ Salmonowicz 2011 ↓, s. 103.
- ↑ Salmonowicz 1996a ↓, s. 392.
- ↑ Imańska 2015 ↓, s. 26.
- ↑ Imańska 2015 ↓, s. 25–26.
Bibliografia
- Marian Arszyński, Architektura i sztuka luterańska w Toruniu w okresie nowożytnym, [w:] Kazimierz Maliszewski, Waldemar Rozynkowski (red.), Jezuici w Toruniu 1596–1996. Materiały konferencji zorganizowanej w Toruniu 17–23 listopada 1996 r. z okazji Jubileuszu 400 lecia przybycia Jezuitów do miasta, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Scriptor, 1997.
- Jerzy Dygdała, W cieniu głębokich konfliktów wyznaniowych (1719–1732), [w:] Marian Biskup (red.), Historia Torunia. Między barokiem i oświeceniem (1660–1793). Tom II. Część III, Toruń: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1996.
- Iwona Imańska, Książnica Kopernikańska a kolekcjonerstwo w dawnym Toruniu. Na przykładzie książek z biblioteki pastora Krzysztofa Henryka Andrzeja Gereta, „Folia Toruniensia”, 13, Toruń 2013.
- Iwona Imańska, Księgozbiór toruńskiego pastora Krzysztofa Henryka Andrzeja Gereta. Na podstawie katalogów aukcyjnych z lat 1764–1768, „Folia Toruniensia”, 15, Toruń 2015.
- Stanisław Salmonowicz, Geret Krzysztof Henryk Andrzej, [w:] Zbigniew Nowak (red.), Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślanego, t. II G–K, Gdańsk: Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Uniwersytet Gdański, 1994, ISBN 83-902351-0-2.
- Stanisław Salmonowicz, Dzieje książki i czytelnictwa, [w:] Marian Biskup (red.), Historia Torunia. Między barokiem i oświeceniem (1660–1793). Tom II. Część III, Toruń: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1996a.
- Stanisław Salmonowicz, Dzieje wyznań i życia religijnego, [w:] Marian Biskup (red.), Historia Torunia. Między barokiem i oświeceniem (1660–1793). Tom II. Część III, Toruń: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1996b.
- Stanisław Salmonowicz, Geret Krzysztof Henryk Andrzej, [w:] Krzysztof Mikulski (red.), Toruński Słownik Biograficzny, t. 4, Toruń: Towarzystwo Miłośników Torunia, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, 2004.
- Stanisław Salmonowicz, Ewangelicy toruńscy w XVIII w. (1697–1793), [w:] Jarosław Kłaczkow (red.), Ewangelicy w Toruniu (XVI–XX w.), Toruń: Adam Marszałek, 2011.
- Irena Urbaniak, Druki elbląskie w zbiorach Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu. Analiza tematyczna. Proweniencja (część II), „Folia Toruniensia”, 14, Toruń 2014.