Mała Litwa

Mała Litwa

Mažoji Lietuva

Herb Flaga
Państwa	Rosja,  Litwa,  Polska
Stolica	Kłajpeda
Ważniejsze miejscowości	Sowieck, Czerniachowsk, Gusiew
Położenie na mapie hydrograficznej Litwy      Obszar Małej Litwy

Mała Litwa, Litwa Mniejsza, Litwa Pruska (lit. Mažoji Lietuva, niem. Kleinlitauen, ros. Малая Литва, Małaja Litwa) – region etnograficzny, będący jednym z pięciu regionów wchodzących w skład dzisiejszej Litwy, leżący na terenie historycznych Prus. Stolicą regionu jest Kłajpeda.

Mała Litwa, podobnie jak Mazury, nie stanowiła nigdy odrębnej jednostki administracyjnej, toteż po części nie posiada ścisłych granic. Analogicznie do Mazur, definiowanych jako obszar zamieszkiwany w większości przez polskich ewangelików, Litwa Mała to obszar, który zamieszkiwali głównie Litwini, którzy po hołdzie pruskim w 1525 także przyjęli reformację.

Obszar Litwy Mniejszej obejmował obszar między dolnym biegiem rzeki Dangi na północy a głównymi nurtami rzeki Pregoły na południu. Południowo-zachodnia granica biegła od Zalewu Kurońskiego wzdłuż rzeki Dejmy na południe, dalej wzdłuż od Pregoły do Łyny, aż do miejscowości Drużba, a następnie na południe wzdłuż rzeki Oświnki do jeziora Oświn, a stamtąd na wschód do granicy Litwy.

Szerzej rozumiany obszar Litwy Mniejszej obejmuje tereny na zachód od Łyny i na południe od dolnego biegu Pregoły i Półwyspu Sambijskiego.

Wyraźne granice region posiada na odcinkach graniczących z krainami historycznymi: na północy i północnym-wschodzie graniczy ze Żmudzią, a na wschodzie ze Suwalszczyzną. Na pozostałych odcinkach granica Litwy Pruskiej jest zarówno jest płynna, jak i się pokrywa z pozostałymi regionami: na południu graniczy z Mazurami, na południowym zachodzie z Barcją i Natangią, a na zachodzie z Sambią.

Pod względem administracyjnym Mała Litwa obejmuje obszar dawnego okręgu Kłajpedy na terenie Litwy, reszta regionu znajduje się w obwodzie królewieckim i fragmentarycznie na terytorium Polski.

Do XIII wieku obszar był zamieszkiwany przez Prusów – Nadrowów i Skalowów oraz bliskim im Kurowów. Po podboju krzyżackim większość obszaru stanowiła część wyludnionej Wielkiej Puszczy, przed zasiedleniem regionu głównie przez Litwinów. Na północy regionu założono miasto Kłajpeda, lokowane w 1254. Poza Kłajpedą najbardziej znaczącymi miejscowościami były wówczas osady przyzamkowe Ragneta, Wystruć, Tylża i Labiawa.

W 1454 na prośbę Związku Pruskiego król Kazimierz IV Jagiellończyk ogłosił wcielenie terytorium wraz z Prusami do Polski, po czym po pokoju toruńskim od 1466 do 1657 region stanowił część I Rzeczypospolitej jako lenno Korony Polskiej. W tym okresie nastąpił rozwój regionu. Założono bądź po raz pierwszy wzmiankowano przyszłe miasta Szyłokarczma, Prekule, Pilkały, Stołupiany, Darkiejmy, Łoździenie, Gąbin oraz nadano prawa miejskie Tylży (1552), Wystruci (1583)^[1] i Labiawie (1642)^[2].

Po 1657 region znajdował się we władaniu brandenbursko-pruskim, a od 1701 w Królestwie Prus. W latach 1709–1711 wskutek epidemii dżumy zmarło ok. 53% populacji Małej Litwy, w większości Litwinów, następnie w latach 1722–1736 miała miejsce kolonizacja niemiecka^[3], co po części zmieniło proporcje narodowościowe regionu. Toczyły się tu zmagania wojny siedmioletniej i wojen napoleońskich. Podczas tych ostatnich podpisano tu w 1807 pokój w Tylży, na mocy którego utworzono Księstwo Warszawskie^[4].

Tereny zamieszkiwała głównie ludność prusko-litewska, pruska pomieszana z polską, na południu w większym stopniu polska zaś szlachta i mieszczanie pochodzenia niemieckiego żyli na całym obszarze. W wieku XV ludność polska stanowiła około połowy mieszkańców tych terenów, w wieku XVII zasilona napływem osadników z Mazowsza. W XVIII wieku ludność polska stanowiła około połowy mieszkańców. W 1724 roku wydano zakaz osiedlania Polaków w północnej części kraju^[5]. Wśród bardziej znanych polskich postaci można wymienić księcia Kazimierza Czartoryskiego^[5] oraz lekarza i poetę Jana Fryderyka Tschepiusa. Urodzili się tu m.in. duchowny, historyk i poeta Mateusz Pretoriusz oraz przedstawiciele rodu Załuskich: rzeźbiarz Ireneusz Załuski, językoznawca Karol Bernard Załuski i pianistka Emma Ostaszewska. W czasie powstania styczniowego przerzucano stąd broń dla powstańców do zaboru rosyjskiego. W Wystruci operowała polska organizacja powstańcza^[6], wykryta przez władze pruskie w listopadzie 1864^[7].

Po upadku powstania styczniowego władze rosyjskie wydały w 1865 zakaz druku w dialektach litewskich i żmudzkich z użyciem alfabetu łacińskiego^[8], co zapoczątkowało masowy przemyt litewskich książek z Małej Litwy, pozostającej poza władzą carską, do zaboru rosyjskiego.

W 1905 największymi miastami regionu były Tylża, Wystruć i Kłajpeda, które jako jedyne liczyły więcej niż 20 tys. mieszkańców. Po I wojnie światowej północna część regionu tworzyła Okręg Kłajpedy, włączony do Republiki Litewskiej. W pozostałej części w latach 30. Niemcy przeprowadzili szeroko zakrojoną germanizację nazw o litewskim brzmieniu, analogiczną do germanizacji polsko brzmiących nazw w innych regionach. W 1940 Niemcy zamknęli ostatnią litewską gazetę na Małej Litwie, Naujasis Tilžės keleivis, wydawaną w Tylży^[3]. II wojna światowa w 1945 przyniosła znaczące zniszczenia Małej Litwie.

W Kłajpedzie mieści się Muzeum Historii Małej Litwy, poświęcone historii regionu.

• 
  Ruiny zamku w Niemanie
• 
  Kościół ewangelicko-augsburski w Juodkrantė
• 
  Gmach rejencji w Gusiewie
• 
  Most nad Niemnem łączący miasta Sowieck i Poniemuń
• 
  Kościół ewangelicko-augsburski w Szyłokarczmie
• 
  Teatr Dramatyczny w Kłajpedzie