Majdanek – cmentarzysko Europy

Majdanek – cmentarzysko Europy – polski film dokumentalny z 1944 roku w reżyserii Aleksandra Forda.

Tematem filmu była działalność obozu zagłady w Majdanku, gdzie w trakcie II wojny światowej naziści przeprowadzali masowe mordy Żydów, Polaków oraz jeńców sowieckich, liczone w dziesiątkach tysięcy osób^[1]. Film rozpoczyna się wkroczeniem do Lublina oddziałów Ludowego Wojska Polskiego, by pokazać później odkryte ślady okrucieństw nazistowskich: szczątki zamordowanych, przedmioty po nich pozostawione, ekshumację grobów, a także świadectwa czterech byłych więźniów różnych narodowości. Film kończy odsłonięcie płyty pamiątkowej ku czci ofiar Majdanka, zwieńczone obrzędami pogrzebowymi^[2].

Szybkie natarcie Armii Czerwonej w 1944 roku uniemożliwiło nazistom likwidację dowodów rzeczowych na działalność obozu w Majdanku^[3]. Dokumentację ekshumacji szczątków w znalezionych masowych grobach prowadziły dwie ekipy filmowe: Wytwórnia Filmowa Wojska Polskiego oraz Wytwórnia Filmów Dokumentalnych w Moskwie, z czego to właśnie ta pierwsza, z Aleksandrem Fordem jako reżyserem i Jerzym Bossakiem jako dyrektorem artystycznym, wpłynęła na kształt dokumentu wyświetlanego w Polsce^[4]. Ekipie Forda towarzyszyły sowieckie oddziały wojskowe, a reżyser niejako skodyfikował najważniejsze motywy przewijające się przez późniejsze dokumenty obozowe (np. anglojęzyczne): pełne grozy ujęcia zbiorowych grobów, ogrodzenia z drutu kolczastego, znaki ostrzegawcze po niemiecku, stosy butów po zamordowanych^[5].

Majdanek – cmentarzysko Europy, wyświetlany po raz pierwszy 25 lipca 1944 roku w Lublinie^[6], był pierwszym kiedykolwiek nakręconym i wyświetlanym filmem o niemieckim nazistowskim obozie zagłady^[7][6]. Bez uznania autorów emitowano go w Niemczech, we Francji i w Stanach Zjednoczonych w zmienionych wersjach, błędnie przypisywanych innym realizatorom^[8]. Jego status jako pierwszego polskiego filmu o Zagładzie Żydów bywa jednak kwestionowany, ponieważ twórcy rozmyślnie zmarginalizowali fragmenty reportażowe dotyczące priorytetowej eksterminacji więźniów pochodzenia żydowskiego; film akcentował międzynarodowy wymiar zbrodni, portretując jako ofiary przede wszystkim więźniów słowiańskich. Gotowy materiał wieńczyła katolicka msza z odśpiewaną Rotą Marii Konopnickiej, co było oczywistym ukłonem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w stronę publiczności chrześcijańskiej^[9].

Majdanek wpłynął także na konwencję późniejszych polskich filmów dokumentalnych o zbrodniach nazistowskich, m.in. Na Zachód (1944) Jerzego Bossaka, Szubienic w Stutthoffie (1945) Aleksandra Świdwińskiego, Ostatniego parteitagu w Norymberdze (1946) Antoniego Bohdziewicza^[10].

• StuartS. Liebman StuartS., Cmentarzysko Europy (1944). Pierwszy film o Holokauście?, „Zeszyty Majdanka” (XXV), 2011, s. 201–225 [dostęp 2025-05-17] .
• AnnaA. Misiak AnnaA., When Politics Tipped the Scales: Locating Polish Documentary Films from the 1940s, „Historical Journal of Film, Radio and Television”, 38 (4), 2018, s. 762–786, DOI: 10.1080/01439685.2017.1414998 [dostęp 2025-05-17]  (ang.).