Marmury Kieleckie

Marmury Kieleckie – zbiorcza nazwa określająca przedsiębiorstwo działające pod różnymi nazwami w Kielcach od 1876^[1][2] i specjalizujące się w wydobyciu i przetwórstwie głównie ozdobnych odmian wapieni rejonu świętokrzyskiego.

Firmę pod nazwą "Przedsiębiorstwo Kopalń Marmurów Kieleckich" założył w Kielcach w 1876 r. inżynier Alfons Welke, przy współudziale w spółce warszawskiego fabrykanta Augusta Repphana oraz adwokata Józefa Kokeliego^[a]. Welke był pierwszym kierownikiem zakładu i zarządzał nim do 1895 r.^[3]. Później firma wielokrotnie zmieniała właścicieli i nazwy. W 1920 zmieniono nazwę firmy na Spółka Akcyjna "Marmury Kieleckie", w 1930 na "Marmur" sp. z o.o., w 1932 na Przemysł Marmurowy i Granitowy „Marmur w Kielcach” Sp. z o.o. Potem nazwę zmieniano wielokrotnie. W 1949 firmę upaństwowiono^[4]. Siedziba fabryki obróbki marmurów od jej powstania mieściła się w tym samym miejscu, przy obecnej ulicy P. Ściegiennego (przed odrodzeniem Polski ul. Duża, w okresie międzywojennym aleja 3 Maja) w Kielcach. Natomiast siedziba władz całego przedsiębiorstwa była przeważnie w Warszawie^[5][6].

Wiosną 1876 r. rozpoczęto wydobycie wapieni w kamieniołomach okolic Chęcin, a w lipcu tegoż roku otwarto w Kielcach fabrykę zajmująca się przeróbką skał: cięciem bloków, szlifowaniem płyt i wytwarzaniem końcowych produktów. W kolejnych latach przedsiębiorstwo rozszerzyło liczbę branych w dzierżawę lub kupowanych kamieniołomów oraz otworzyło w Kielcach szkołę niedzielną dla uczniów chcących uzyskać zawód kamieniarza^[7]. Firma specjalizowała się w wydobyciu wapieni rejonu świętokrzyskiego^[8] (w kamieniarstwie wapienie te, mimo iż są to skały osadowe określa się jako marmury lub marmury techniczne, ze względu na ich walory estetyczne i zdolność do uzyskiwania połysku w efekcie polerowania, jednak w geologii marmurami nazywa się wyłącznie węglanowe skały metamorficzne^[9]) i wytwarzaniu z nich polerowanych wyrobów skalnych: płyt posadzkowych, okładzin ściennych, nagrobków, epitafiów, ołtarzy i innych elementów wystroju kościelnego, balustrad, przedmiotów ozdobnych^[10]. Ten profil produkcji – świętokrzyskich marmurów technicznych – utrzymał się jako główny do początku lat 50. XX w.^[11][12], chociaż w okresie międzywojennym obrabiano na mniejszą skalę również inne skały, w tym spoza regionu, m.in.: piaskowce, wołyńskie bazalty i granity^[13]. Podstawą produkcji były płyty okładzinowe ścian i płyty posadzkowe^[14]. Głównym odbiorcą produkcji Marmurów Kieleckich w okresie zaborów byli klienci z Królestwa Polskiego, ale wyroby firmy sprzedawano też do obiektów w miastach europejskiej części ówczesnej Rosji, w tym do Moskwy, Petersburga, Kijowa, Charkowa i Astrachania^[15][16].

Już na początku I wojny światowej, gdy Kielce zostały zajęte przez wojska państw centralnych, doszło do zniszczenia części wyposażenia fabryki marmurów i wywiezienia przez okupantów pozostałej części, wskutek czego w latach 1915 -1918 zakład nie produkował, a na szerszą skalę wznosił produkcję dopiero od 1920. Podległe mu kamieniołomy zostały w trakcie wojny przejęte przez wojskowe władze okupacyjne^[17].

Podczas II wojny światowej Marmury Kieleckie funkcjonowały, przy czym w literaturze są rozbieżne opinie nt. wielkości produkcji: niektórzy autorzy twierdzą, że w 1940, 1941 utrzymywała się ona na poziomie sprzed wojny, podobnie jak zatrudnienie^[18], inni informują o małej skali wydobycia lub wręcz bazowaniu w produkcji na przedwojennych zapasach surowca^[19]. Niewątpliwie w tym czasie oprócz tradycyjnych wyrobów skalnych zaczęto wyrabiać płyty z marmurowego lastriko^[20][21]. Pod koniec wojny Niemcy wywieźli z fabryki park maszynowy^[22], jednak po przejściu linii frontu okazało się, że udało się je odnaleźć w Częstochowie^[23].

Wielkość zatrudnienia była zmienna, w zależności od koniunktury, jednak zwykle lekko przekraczała 100 pracowników łącznie – fabryki marmurów w Kielcach i osób zatrudnionych w kamieniołomach spółki. Na samym początku pracowało 50 osób w fabryce i 90 w kopalniach, ok. 1905 r. 112 pracowników, a w latach 20. XX w. 50 ludzi w fabryce i 60 w marmurołomach; również przed 1939 stan zatrudnienia wynosił ok. 100 osób^[24].

Firma od założenia do 1945 r. bazowała na kamieniołomach wapieni własnych lub dzierżawionych. Ponadto nabywała ten surowiec od właścicieli innych kamieniołomów. Liczbę eksploatowanych wyrobisk należących lub wydzierżawionych przez Marmury Kieleckie w tym okresie trudno dokładnie ustalić, gdyż zmieniała się w czasie, dane są niekiedy niejasne (np. w źródłach podaje się, że przedsiębiorstwo posiadało kopalnie w Chęcinach, ale nie wiadomo ile i czy chodzi tylko o granice miasta, czy też także o jego najbliższe okolice; w sumie w tym rejonie pod koniec XIX działo 16 marmurołomów), niektóre z przynależnych Marmurom odkrywek eksploatowano tylko próbnie i przez bardzo krótki czas. Z okresu 1876 – 1939 znanych jest co najmniej 19 eksploatowanych przez przedsiębiorstwo, choć w różnym czasie i na różną skalę, kamieniołomów świętokrzyskich (nie licząc tych, gdzie wydobycie prowadzono tylko próbnie). W większości z nich pozyskiwano wapienie dewońskie, ale w kłm. Zygmuntówka i w Kajetanowie surowcem były zlepieńce wapienne lub wapienie permskie (cechsztyńskie), w Korzecku, Woli Morawickiej i Morawicy – wapienie jurajskie, a w Skrzelczycach w okresie międzywojennym firma pozyskiwała kalcyt żyłowy^[25]. Głównymi odmianami wapieni (marmurów technicznych) używanymi przez Marmury Kieleckie do 1945 r. ze świętokrzyskich złóż własnych/dzierżawionych były: bolechowice, morawica (głównie z Woli Morawickiej, mniej z Morawicy), szewce (z Góry Okrąglicy w Szewcach), zelejowa (z dwóch kamieniołomów na Zelejowej), zygmuntówka^[26]. Od 1933 do 1951 firma dodatkowo dzierżawiła kamieniołom wapienia dębnickiego w podkrakowskim Dębniku, wykorzystując w produkcji także ten surowiec^[27][28].

• Grobowiec kieleckiego browarnika Ferdynanda Karola Stumpfa (zm. w 1875) na Cmentarzu Starym w Kielcach^[29].

• Pomnik nagrobny Aleksandra Wielopolskiego w kościele pw. św. Ducha i Matki Boskiej Bolesnej w Młodzawach Małych (wykonany w 1881 nie ze świętokrzyskich marmurów, a z podkrakowskiego czarnego z Dębnika)^[30].
• Chrzcielnica z różnych odmian świętokrzyskich marmurów pamięci Alfonsa Welkego (1895) w kościele Św. Trójcy w Kielcach^[31].
• pilastry soboru św. Aleksandra Newskiego w Warszawie (16 szt.)^[32].
• ołtarze do kościołów, m.in. w Samogoszczy (lata 80. XIX w., główny i dwa boczne)^[33], św. Piotra i Pawła w Dąbrowie nad Czarną (ołtarz główny, 1902), św. Józefa Oblubienica NMPanny w Porębie (ołtarz główny, 1912)
• posadzki m.in. dla: kościoła Jasnej Góry (1886-1887)^[34], prezbiterium katedry kieleckiej (1893), Hotelu Polskiego w Kielcach (dziś Teatr im. Stefana Żeromskiego w Kielcach (1877))^[35]
• dekoracyjne elementy kamienne do rekonstrukcji wawelskiego Zamku Królewskiego (okres międzywojenny)^[36]
• wystrój krypty Henryka Sienkiewicza w katedrze warszawskiej (posadzka, ściany, stopnie i podium sarkofagu)(okres międzywojenny)^[37]
• bogaty wystrój wnętrza gmachu Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie – okładziny ścian głównych sal, klatek schodowych, schody, okładziny mebli i lad stanowisk obsługi^[38]
• bogaty wystrój wnętrza Dom Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego im. J. Piłsudskiego w Kielcach z 1935^[39]
• zdobienia wnętrz nowego gmachu Głównej Biblioteki Judaistycznej w Warszawie (1936)^[40]
• bogaty wystrój wnętrza Sanktuarium Marszałka Józefa Piłsudskiego w Kielcach (2. poł. lat 30 XX w.) (obecnie główny oddział Muzeum Narodowego w Kielcach w dawnym pałacu biskupim)^[41]

• Główka J., Szczepański J. (red.), 2020: Z dziejów Marmurów Kieleckich. Kieleckie Tow. Naukowe, Kielce.
• Strona Marmury Kieleckie