Mirlitony
Mirlitony – w klasyfikacji naukowej podgrupa instrumentów muzycznych z grupy membranofonów. W mirlitonach, jak we wszystkich membranofonach, podstawowym źródłem dźwięków (wibratorem) jest membrana[1][2][3][4]. Jej drgania pobudzane są zadęciem[2] lub falą akustyczną wywołaną śpiewem[1][5], nuceniem[6], wokalizowaniem lub mówieniem[4][6][7]. W klasyfikacji praktycznej mirlitony są instrumentami dętymi[1][5][8]. Przykładowymi mirlitonami są kazoo[1][9], flet eunucha[6][10] i grzebień z bibułką[11][12].
W oryginalnym tekście rewizji klasyfikacji Hornbostela-Sachsa, mirlitony nazwane są „śpiewającymi membranami” (ang. singing membranes)[3]. „Kazoo” jest terminem alternatywnym[3][4], który w innym znaczeniu określa konkretny instrument – rurkę z umocowaną w niej lub na jej kanale bocznym membraną[1].
Termin „mirliton” w znaczeniu membranofonu po raz pierwszy pojawił się w 1752 we francuskim słowniku Dictionnaire de Trévoux. Instrumenty odpowiadające współczesnej definicji mirlitonów znane były już w starożytności, wykorzystywane były m.in. w maskach przez aktorów starogreckiego teatru[1]. Podobne maski ze zniekształcającą głos membraną używane były aż do XX wieku przez plemiona zamieszkujące południowe obszary Nigerii[13]. W muzyce rozrywkowej mirlitony wykorzystywane były m.in. w wodewilu i w jazzie[6].
Współcześnie w Europie najpopularniejszym mirlitonem jest zabawka kazoo[10].
Podział, budowa i zasada działania
Mirlitony dzielą się na wolne i rurowe lub naczyniowe[3][4][6]. Ich główny element – membrana – przejmuje i wzmacnia drgania fali głosowej instrumentalisty[1] oraz modyfikuje barwę głosu[4], zniekształcając ją i nadając nosowego brzmienia[1][6][8][10][14]. Membrana, którą zawsze jest delikatna i luźno osadzona błona, może być wykonana ze zwierzęcego pęcherza[1][8], z bibułki[1], papieru[7], celofanu, folii[12], kokonów jajowych pająków[7], błony lotnej skrzydeł nietoperzy[15], ze skórki roślinnej czy z cienko garbowanego jelita zwierzęcego (tzw. goldbeater's skin)[16].
W mirlitonach wolnych strumień powietrza kierowany jest bezpośrednio na membranę[3][4][6], która luźno przylega do przedmiotu w kształcie grzebienia lub perforowanej deseczki (np. grzebień z bibułką[1])[11] lub luźno osadzona jest w korpusie, jak np. w instrumencie nazwanym przez Filippa Bonanniego trzcinową trąbką (wł. trombetta di canna), a wykonanym ze źdźbła trzciny, z którego zdarto fragment warstwy kory, pozostawiając cienką i elastyczną błonę[6][17].
W mirlitonach rurowych lub naczyniowych strumień powietrza kierowany jest do wnętrza korpusu, obudowy w której osadzona jest membrana. Podczas gry instrument najczęściej trzyma się w ustach lub przy ustach[1][8][18]; niektóre instrumenty (np. północnoindyjska trąbka nyâstaranga) przyciska się otwartą stroną do krtani[19]. Korpus mirlitonów otwartych może mieć kształt rurki, rury i naczynia o mniej lub bardziej regularnym kształcie[1][8][18]. Może być wykonany z gliny[19], kartonu[8], drewna, metalu (np. mosiądzu[20])[5], trzciny[21], zwierzęcej kości, ciosu słonia[19], ze skorupy niektórych owoców (np. tykwy[22])[23].
Urządzenia działające na zasadzie mirlitonów montowano w innych instrumentach, żeby zmodyfikować ich barwę, m.in. we fletach poprzecznych produkowanych od 1820 przez londyńską firmę Wigley & McGregor, w sudrofonach oraz w chińskich fletach poprzecznych dizi[6].
Przypisy
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Chodkowski 2006 ↓, s. 558.
- 1 2 Sachs 2005 ↓, s. 443.
- 1 2 3 4 5 Revision of the Hornbostel-Sachs Classification of Musical Instruments by the MIMO Consortium, [w:] Musical Instrument Museums Online [online], Konsorcjum MIMO, 8 lipca 2011, s. 11 [dostęp 2024-11-21] (ang.).
- 1 2 3 4 5 6 Vogel 2015 ↓, s. 13.
- 1 2 3 mirliton, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-11-21].
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Martin Kirnbauer, Mirliton, [w:] Grove Music Online, Oxford University Press, 2001, DOI: 10.1093/gmo/9781561592630.article.18760 [dostęp 2024-11-21] (ang.).
- 1 2 3 Blackwood i Balfour 1948 ↓, s. 47.
- 1 2 3 4 5 6 Śledziński 1981 ↓, s. 628.
- ↑ Kennedy 2013 ↓, s. 560.
- 1 2 3 Randel 2003 ↓, s. 449.
- 1 2 Bonanni 1722 ↓, s. 86.
- 1 2 Marek Szołtysek, Pitolenie na grzebieniu [online], Onet Wiadomości, 6 sierpnia 2013 [dostęp 2024-11-21] (pol.).
- ↑ Blackwood i Balfour 1948 ↓, s. 46.
- ↑ Blackwood i Balfour 1948 ↓, s. 45.
- ↑ Blackwood i Balfour 1948 ↓, s. 48, 49.
- ↑ Blackwood i Balfour 1948 ↓, s. 63.
- ↑ Bonanni 1722 ↓, s. 85.
- 1 2 Blackwood i Balfour 1948 ↓, s. 45–66.
- 1 2 3 Blackwood i Balfour 1948 ↓, s. 61.
- ↑ Blackwood i Balfour 1948 ↓, s. 54.
- ↑ Blackwood i Balfour 1948 ↓, s. 59.
- ↑ Blackwood i Balfour 1948 ↓, s. 60.
- ↑ Blackwood i Balfour 1948 ↓, s. 51.
Bibliografia
- Beatrice Mary Blackwood, Henry Balfour. Ritual and Secular Uses of Vibrating Membranes as Voice-Disguisers. „The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland”. 78, s. 45–69, 1948. Londyn: Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland. ISSN 0307-3114. JSTOR: 2844524.
- Filippo Bonanni: Gabinetto armonico pieno d'istromenti sonori indicati e spiegati. Rzym: Drukarnia Giorgia Placha, 1722. (wł.).
- Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Michael Kennedy: The Oxford dictionary of music. Oksford: Oxford University Press, 2013. ISBN 978-0-19-957854-2.
- Don Michael Randel: The Harvard dictionary of music. Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press, 2003. ISBN 0-674-01163-5.
- Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.
- Mała encyklopedia muzyki. Stefan Śledziński (red.). Warszawa: PWN, 1981. ISBN 83-01-00958-6.
- Beniamin Vogel, Rewizja klasyfikacji instrumentów muzycznych Hornbostela-Sachsa przez Konsorcjum MIMO, [w:] NIMiT [online], MKiDN, 31 marca 2015 [dostęp 2024-11-21] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-05] (pol.).