Obóz jeniecki NKWD w Jarmolińcach
| Typ | |
|---|---|
| Odpowiedzialny | |
| Rozpoczęcie działalności |
1939 |
| Zakończenie działalności |
1944 |
| Terytorium | |
| Miejsce | |
| Narodowość więźniów | |
Położenie na mapie obwodu chmielnickiego  | |
Położenie na mapie Ukrainy  | |
 49°10′42″N 26°48′04″E/49,178333 26,801111 | |
.svg.png){kind=small}
.svg.png){kind=small}
Obóz jeniecki NKWD w Jarmolińcach – przejściowy obóz jeniecki utworzony 20 września 1939 roku z rozkazu Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRR dla przetrzymywania jeńców polskich z tzw. pierwszej grupy[1].
Mieścił się w Jarmolińcach na terenie obecnej Ukrainy.
Zgodnie z dyrektywą nr 12 z 20 września 1939 roku Narodowego Komisarza Spraw Wewnętrznych ZSRR Ławrentija Berii o organizacji punktów przyjmowania jeńców:
„Wołoczyska, tow. Merkułow i Sierow
Po uzgodnieniu ze Sztabem Generalnym RCAC rozwijamy punkty przyjmowania więźniów […] na stacjach Olewsk, Szepetówka, Pograniczna, Jarmolińce, Kamieniec Podolski, dokąd oddziały RCAC mają odstawiać wziętych do niewoli jeńców.
Istniejące punkty przyjmowania jeńców przenieść do dnia 21 września: […] ze stacji Chorowice na st. Olewsk, z Jersza do Szepetówki, z Pohrebyszcza do Wołoczysk, z Chyrówki do Jarmoliniec…”[1].
Sowieccy dowódcy Frontów Ukraińskiego i Białoruskiego wydali rozkazy dotyczące polskich jeńców wojennych. Zgodnie z nimi utworzono szereg punktów zbornych, w których Armia Czerwona przekazywała polskich jeńców organom NKWD[1].
Wybór Jarmolińca był logiczny. Istniało tu dogodne połączenie kolejowe z przygranicznym Husiatyniem oraz opuszczone koszary. Jednostki, które stacjonowały w koszarach otrzymały 14 września rozkaz: zadanie potężnego i błyskawicznego uderzenia w wojska polskie; szczelnie przykrywając lewą flankę odcinać wojska polskie od granicy rumuńskiej; zdecydowanie i szybko atakować w kierunku Czortkowa, Stanisławowa i do końca 17 września wyjść na rzekę Strypę; do końca 18 września zająć rejon Stanisławowa i dalsze działania dywizji skierować na Stryj i Drohobycz[1].
Historia obozu dla jeńców polskich
Obóz funkcjonował od 20 września 1939. Była tu gotowa infrastruktura sowieckiego osiedla wojskowego. Teren był otoczony ceglanym murem z drutem kolczastym oraz wieżyczki strażnicze. Stojący osobno duży budynek koszarowy odgrodzono od reszty kompleksu i przeznaczono dla jeńców. Był to obóz przejściowy i zarazem filtracyjny[1].
Przez obóz przeszło kilkadziesiąt tysięcy polskich żołnierzy[2].
27 września 1939 roku Wasyl Czernyszow, zastępca Berii, wydał rozkaz o wysłaniu do budowy drogi Nowogród Wołyński – Lwów 6 tysięcy polskich żołnierzy z obozu w Jarmolińcach[3].
Oprócz Polaków, w obozie zostało internowanych około 750 żołnierzy z legionu czeskiego. Zostali oni wzięci do niewoli w Tarnopolu (25 żołnierzy) i w okolicach wioski Rakowiec[4].
Rejestracja jeńców odbywała się nocą. Budzono żołnierzy i z całym „dobytkiem” kazano stawić się w wyznaczonym baraku. Komisja składała się z kilkunastu enkawudystów, mężczyzn i kobiet. Kazali oni wykładać wszystkie posiadane przedmioty na stół, oglądali dłonie, jak wspomina jeniec, żeby sprawdzić, „czy nie pańskie”. Zadawali proste pytania: rok urodzenia, miejsce urodzenia i zamieszkania, zawód. Rejestrację powtarzali oni dwa lub trzykrotnie, by sprawdzić identyczność zeznań, zadawali dodatkowe pytania o stopień wojskowy, rodzaj jednostki i o to, gdzie zostało się zatrzymanym. W przypadku posiadania książeczki wojskowej, jeńcy nie mieli większych kłopotów, by potwierdzić zeznania[2].
Jak wspomina jeden z jeńców: po tygodniowym pobycie w Jarmolińcach o głodzie i chłodzie zostaliśmy wywiezieni w zaplombowanych wagonach do Równego[5].
Część żołnierzy po rejestracji i selekcji funkcjonariusze NKWD przekazali stronie niemieckiej, część zwolnili, w tym dużo narodowości białoruskiej i ukraińskiej. Oficerowie zostali wysłani do obozów w Putywlu, Juży, Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku[6].
Obóz funkcjonował do czerwca 1941 roku. Przebywało w nim 1138 jeńców polskich. Budowali oni pobliskie obiekty wojskowe. Po agresji III Rzeszy na Związek Radziecki, jeńcy zostali wysłani w głąb ZSRR, część do obozu w Starobielsku[1].
Nie są dostępne informacje ilu polskich żołnierzy zmarło w obozie[1].
Jeńcami obozu byli m.in.:[7]
- Franciszek Bator, pomyłkowo uznany przez NKWD za Czecha
- Bolesław Noszczyński, starszy strzelec.
Niemiecki obóz dla jeńców sowieckich
Po ataku na ZSRR w byłym obozie dla jeńców polskich Niemcy zorganizowali obóz dla oficerów-jeńców Armii Czerwonej. Jeńców tych po przesłuchaniach systematycznie rozstrzeliwali w okolicznych lasach[8].
Obóz dla Żydów
Pod koniec 1942 roku z rozkazu komisarza Emila Mercela, Niemcy zlikwidowali getto w Jarmolińcach (w tym większość Żydów z Gródka, Michałpola, z Frampola i Szarówki), a Żydów przesiedlili do byłego obozu dla jeńców polskich. Zgromadzili tu około 10 000 osób. Wszystkich Żydów zamordowali na terenie obozu[8].
Przypisy
- 1 2 3 4 5 6 7 Obozy jenieckie NKWD 1939 – V 1941, red. S. Jaczyński, Warszawa 1995, s. 9–27.
- 1 2 Stefan Jachimski, Niewola polskich jeńców wojennych w ZSRR 1939–1941 – strona jednostki archiwalnej [online], OSA | Otwarty System Archiwizacji [dostęp 2025-02-25].
- ↑ https://wbh.wp.mil.pl/pdfviewer/?f=/c/scans/WKA_VIII_800/VIII_800_20_/VIII_800_20_5.pdf
- ↑ https://wbh.wp.mil.pl/pdfviewer/?f=/c/scans/WKA_VIII_800/VIII_800_20_/VIII_800_20_10.pdf
- ↑ Samodzielny Referat Historyczny Dowództwa PSZ w ZSRR/Biuro Dokumentów Armii Polskiej na Wschodzie, Independent Historical Office of the Command of the Polish Armed Forces in the Soviet Union/Documentation Office of the Polish Army in the East, Dokumenty Władysława Andersa. Reports, 24 sierpnia 1939 [dostęp 2025-03-04].
- ↑ Ocaleni od zapomnienia: Antoni Wagner [online], Monitor Wolynski [dostęp 2025-02-25].
- ↑ Polska Policja, Wigilia na wyspie Iłowej - Ostaszków [online], Historia i Tradycja [dostęp 2025-03-04].
- 1 2 Geoffrey P. Megargee (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part B, s. 1367.
Bibliografia
- Gurjanow Aleksandr (red.), Убиты в Катыни, Общество «Мемориал» – Издательство «Звенья», Moskwa 2015, ISBN 978-5-78700-123-5. (ros.)