Planetarium Eisingi we Franeker

Planetarium Eisingi we Franeker^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Planetarium Eisingi w 2018 roku
Państwo	Holandia
Prowincja	Fryzja
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	IV
Numer ref.	1683
Region[b]	Europa i Ameryka Północna
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2023 na 45. sesji
Położenie na mapie Fryzji Planetarium Eisingi
Położenie na mapie Holandii Planetarium Eisingi
53°11′14,6″N 5°32′37,6″E/53,187389 5,543778
↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Planetarium Eisingi we Franeker^[1] (niderl. Koninklijk Eise Eisinga Planetarium^[2]) – mechaniczny ruchomy model Układu Słonecznego (planetarium) zaprojektowany i wykonany w latach 1774–1781 przez Eisego Eisingę, wkomponowany w sufit i ścianę jednego z pokoi w jego domu w centrum Franeker w północnej Holandii.

Najstarsza tego typu nieprzerwanie działająca instalacja na świecie^[2]. Napędzana przez zegar wahadłowy, ukazuje rzeczywiste położenie Słońca, Ziemi, Księżyca oraz pięciu znanych w XVIII wieku planet (Merkurego, Wenus, Marsa, Jowisza i Saturna). Modele planet okrążają model Słońca w czasie realnym, a odległości między ciałami niebieskimi utrzymywane są z zachowaniem odpowiednich proporcji^[1][2].

W 2023 roku podczas odbywającej się w Rijadzie 45. sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa Planetarium Eisingi wpisane zostało na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[3].

Planetarium Eisingi znajduje się w budynku przy Eise Eisingastraat 3, naprzeciwko monumentalnego renesansowego ratusza, nad kanałem w centrum miasta Franeker, które jest siedzibą gminy Waadhoeke w prowincji Fryzja, w północnej Holandii^[4]. Wybudowane zostało w latach 1774–1781 z inicjatywy miejscowego producenta wełny oraz astronoma-amatora Eisego Eisingi z wykorzystaniem belkowej konstrukcji jego domu (sufitu oraz południowej ściany jego salonu i sypialni)^[2][4].

W pomieszczeniu pełniącym niegdyś funkcję salonu połączonego z sypialnią, na suficie umieszczony jest model Układu Słonecznego w postaci tarczy o średnicy 3,2 m pomalowanej w kolorze błękitu pruskiego z czarno-złoconymi literami, sześcioma okrągłymi szczelinami oraz Słońcem namalowanym w części centralnej^[4]. Z sufitu na metalowych prętach wystających ze szczelin zwisają drewniane kule reprezentujące Słońce, Ziemię, Księżyc oraz pięć znanych w chwili wykonania modelu planet (Merkury, Wenus, Mars, Jowisz i Saturn)^[2][4]. Pomalowane są w połowie na kolor złoty, a w połowie na czarno, co ma wskazywać ich stronę dzienną i nocną^[2][4].

Planety wokół Słońca oraz Księżyc wokół Ziemi krążą w czasie rzeczywistym – model Merkurego okrąża model Słońca w 88 dni, zaś modelowi Saturna pełny obieg zajmuje ponad 29 lat^[4]. Zachowana jest również odpowiednia skala odległości pomiędzy poszczególnymi ciałami niebieskimi (1 milimetr na modelu odpowiada 1 milionowi kilometrów)^[4]. Nie została natomiast zachowana proporcja w odniesieniu do wielkości planet, np. kula reprezentująca Ziemię ma 3,5 cm średnicy, a Słońce – 16 cm^[4].

W górnej części ściany południowej oraz w przylegającej do niej części sufitu umieszczonych jest także dwanaście niewielkich tarcz pokazujących m.in. aktualną datę, godzinę, fazę księżyca czy położenie ważniejszych gwiazd^[4]. W suficie mieszczącego planetarium pokoju znajduje się mechanizm zębaty wprawiający planety w ruch, składający się z ok. 60 dębowych obręczy i dysków o różnej wielkości, które łączy niemal 6000 ręcznie kutych żelaznych sworzni^[4]. W południowej ścianie pomieszczenia znajduje się alkowa, w suficie której umieszczony jest zegar wahadłowy sterujący całym mechanizmem^[4]. Zegar napędzany jest przez dziewięć wiszących w szafkach po obu stronach łóżka wolno opadających ciężarków, które w regularnych odstępach czasu muszą być podnoszone^[4].

Koła zębate są czyszczone i smarowane co roku, natomiast raz na 12–15 lat cały mechanizm poddawany jest gruntownej konserwacji^[2]. Elementy drewniane co dwa lata są kontrolowane pod kątem obecności kołatków i innych szkodników^[2].

Budynek mieszczący planetarium jest zabytkiem stanowiącym narodowy pomnik (niderl. rijksmonument), wpisanym 21 lutego 1967 roku do Rijksmonumentenregister^[5]. W 2006 roku z okazji 225. rocznicy założenia Planetarium Eisingi otrzymało prawo do używania określenia Koninklijk (pol. „Królewskie”)^[4].