Pomnik Ukraińskiej Powstańczej Armii na wzgórzu Monasterz

Pomnik
Ukraińskiej Powstańczej Armii
na wzgórzu Monasterz
Państwo

 Polska

Miejscowość

Monasterz

Data odsłonięcia

2000

Położenie na mapie gminy Horyniec-Zdrój
Mapa konturowa gminy Horyniec-Zdrój, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „PomnikUkraińskiej Powstańczej Armiina wzgórzu Monasterz”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko prawej krawiędzi na dole znajduje się punkt z opisem „PomnikUkraińskiej Powstańczej Armiina wzgórzu Monasterz”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko prawej krawiędzi nieco u góry znajduje się punkt z opisem „PomnikUkraińskiej Powstańczej Armiina wzgórzu Monasterz”
Położenie na mapie powiatu lubaczowskiego
Mapa konturowa powiatu lubaczowskiego, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „PomnikUkraińskiej Powstańczej Armiina wzgórzu Monasterz”
Ziemia50°17′14,175″N 23°26′30,723″E/50,287271 23,441868

Pomnik Ukraińskiej Powstańczej Armii na wzgórzu Monasterz – upamiętnienie nagrobne znajdujące się w domniemanym miejscu pochówku członków UPA poległych w boju z NKWD. Upamiętnienie było kilkakrotnie niszczone; państwo ukraińskie oficjalnie oczekuje jego odbudowy od Polski.

Pochówek

W dniach 2–3 marca 1945 w wyniku obławy przeprowadzonej przez wojska graniczne NKWD we wsiach Mrzygłody i Gruszka zginęło 62 (według innych danych 66) członków kurenia Ukraińskiej Powstańczej Armii Mesnyky-2. Ciała poległych zostały zebrane przez członków ukraińskiego podziemia i pochowane w zbiorowej mogile na wzgórzu Monasterz (także Monastyrz lub Monastyr[1]), na terenie dawnego klasztoru bazylianów[2].

Pierwsze upamiętnienie

W 1993 roku grupa ukraińskiej młodzieży postawiła w miejscu domniemanego pochówku upowców żelazny krzyż z blaszaną tablicą[3].

Także w 1993 roku ukraińscy działacze wystąpili do konserwatora zabytków z prośbą o zezwolenie na postawienie stałego pomnika. Wobec braku odpowiedzi[3] działacz Związku Ukraińców w Polsce Dymitr Bogusz wzniósł w tym miejscu monument w formie tryzuba. Postawienie pomnika odbyło się bez wymaganych zezwoleń i z naruszeniem obowiązujących w tym względzie przepisów[4]. Pomnik miał tablicę z następującym napisem:

TU SPOCZYWA 45 UKRAIŃSKICH POWSTAŃCÓW Z SOTNI „SZUMA”, KTÓRZY ZGINĘLI 3.03.1945 R. W WALCE ZA WOLNOŚĆ I NIEPODLEGŁOŚĆ UKRAIŃSKIEGO I POLSKIEGO NARODU. PRZEZ ZDRADĘ, ONI NAJDORODNIEJSZY KWIAT UKRAINY OSACZENI W MONASTERSKICH LASACH PRZEZ BOLSZEWIKÓW I UB BRONILI SIĘ ZAWZIĘCIE I NIE PODDALI SIĘ JAK PRZYSTAŁO GODNYM SYNOM UKRAINY. PRZECHODNIU STOJĄCY NA TEJ ZIEMI NASZYCH OJCÓW, WSPOMNIJ O NICH W SWOJEJ MODLITWIE, BO ONI NAM NIEŚLI WOLNOŚĆ.[4]

Tablica z napisem została zniszczona przez nieustalone osoby[4].

27 września 1995 r. kierownik Urzędu Rejonowego w Lubaczowie podjął decyzję o rozebraniu pomnika, wykonanie rozbiórki nakazując Dymitrowi Boguszowi. 3 listopada 1998 Naczelny Sąd Administracyjny podtrzymał tę decyzję w mocy[5]. W 1998 roku Zarząd Główny ZUwP zobowiązał się do opracowania nowego projektu pomnika i uzyskania zgody na jego wzniesienie. Sprawa ta została także ujęta w Protokole realizacji umowy między Polską a Ukrainą o ochronie miejsc pamięci i spoczynku ofiar wojny i represji politycznych z 21 marca 1994. Reagując na impas w tej sprawie Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa wraz z Podkarpackim Urzędem Wojewódzkim podjęła decyzję o demontażu pomnika i wzniesieniu go według innego projektu[5].

Upamiętnienie ROPWiM

20 czerwca 2000 wojewoda podkarpacki zatwierdził projekt nowego upamiętnienia i udzielił ROPWiM pozwolenia na wykonanie robót związanych z budową wystroju zewnętrznego mogiły wojennej członków UPA. Mogiła nie została jednak wpisana do wojewódzkiej ewidencji grobów i cmentarzy wojennych[6]. Pomnik, wzniesiony na koszt strony polskiej, miał formę krzyża i umieszczonej pod nim tablicy w języku ukraińskim zawierającej imiona i nazwiska upowców, ich daty urodzin oraz napisy: "POLIAHŁY ZA WILNU UKRAJINU" (Polegli za wolną Ukrainę) oraz "TUT SPOCZYWAJUT POŁEHLI W BOJU Z NKWS W MONASTYRŚKYCH LISACH W NICZ Z 2 NA 3 BEREZNIA 1945 ROKU" (Tu spoczywają polegli w boju z NKWD w lasach monastyrskich w nocy z 2 na 3 marca 1945 roku)[2].

W czerwcu 2015 roku nieznani sprawcy rozbili tablicę pamiątkową i pomalowali krzyż w biało-czerwone barwy[2][7]. W miejscu godła Ukrainy namalowano znak Polski Walczącej[7]. Krzyż został oczyszczony z farby w lutym 2017 przez pracowników ukraińskiego przedsiębiorstwa "Dola". W styczniu 2020 nieznane osoby wrzuciły kawałki rozbitej tablicy do dołu[2].

W lipcu 2020 roku minister spraw zagranicznych Ukrainy Dmytro Kułeba podczas spotkania z ministrem spraw zagranicznych Jackiem Czaputowiczem uzależnił dalsze udzielanie pozwoleń na prace archeologiczne IPN na Ukrainie od odnowienia przez stronę polską pomnika na wzgórzu Monasterz[8][9]. Według służby prasowej prezydenta Ukrainy prezydent RP Andrzej Duda we wrześniu 2020 obiecał Wołodymyrowi Zełenskiemu „zdjęcie z porządku dziennego” sprawy odnowienia pomnika na wzgórzu Monasterz do następnego spotkania obu głów państw[10].

Odnowienie tablicy

Tuż przed wizytą Andrzeja Dudy na Ukrainie w październiku 2020 roku tablica na mogile została odnowiona przez Fundację Wolność i Demokracja[6], jednak bez spisu nazwisk członków UPA i napisu „Polegli za wolną Ukrainę”[11]. Na tablicy umieszczono w językach polskim i ukraińskim napis:ZBIOROWA MOGIŁA UKRAIŃCÓW KTÓRZY ZGINĘLI W WALCE Z SOWIECKIM NKWD W LASACH MONASTERSKICH W NOCY Z 2 NA 3 MARCA 1945 ROKU[2]. Jeszcze w trakcie wizyty Zełenski zwrócił uwagę na konieczność rekonstrukcji tablicy w poprzednim kształcie[12]. W kolejnych latach strona ukraińska podtrzymywała ten postulat; sprawa pozostawała na porządku dziennym w styczniu 2025[13].

21 kwietnia 2025 strażnicy graniczni odkryli, że na pomniku pojawiła się płyta z napisem oskarżającym UPA o zbrodnie. Została ona naklejona na dotychczasową płytę. W ten sam sposób tabliczką z krzyżem zasłonięto tryzub. Incydent stanowczo potępili ministrowie kultury Polski i Ukrainy. Pod koniec kwietnia 2025 oba nielegalne elementy zostały usunięte[14][15].

Kontrowersje

Według Piotra Szopy z IPN Rzeszów źródła podają różne liczby poległych w starciu UPA z NKWD. Ponadto jego zdaniem istnieją wątpliwości odnośnie lokalizacji mogiły[11]. W październiku i grudniu 2020 IPN w wydanych komunikatach opowiedział się za wyjaśnieniem wątpliwości odnośnie liczby i tożsamości osób pochowanych na górze Monasterz przed powrotem do formy upamiętnienia z nazwiskami poległych[16].

...do chwili obecnej nie tylko nie są znane i potwierdzone personalia wszystkich tam pochowanych, ale nawet nie wiadomo, ile w rzeczywistości spoczywa tam osób ani czy rzeczywista lokalizacja i rozmiar tej mogiły są chociażby w przybliżeniu zgodne z obecną, uformowaną w wiele dekad po wydarzeniach[17].

Przypisy

  1. ↑ Wiceszef MKiDN: ukraińskie upamiętnienie UPA na Monastyrzu jest legalne. dzieje.pl, 2020-03-10. [dostęp 2025-01-23]. (pol.).
  2. 1 2 3 4 5 Володимир Бірчак: Хто похований на горі Монастир?. istpravda.com.ua, 2020-10-12. [dostęp 2025-01-22]. (ukr.).
  3. 1 2 Pomnik UPA w Monasterzu nieopodal Horyńca-Zdroju zostanie odnowiony?. zlubaczowa.pl, 2025-01-16. [dostęp 2025-01-23].
  4. 1 2 3 Krajewski 2010 ↓, s. 133.
  5. 1 2 Krajewski 2010 ↓, s. 134.
  6. 1 2 Odpowiedź na interpelację nr 15119 w sprawie przypadków dewastacji cmentarzy, grobów i pomników, na przykładzie mogiły w Monasterzu k. Werchraty. sejm.gov.pl, 2021-04-06. [dostęp 2025-01-22]. (pol.).
  7. 1 2 Spór o pomnik UPA. Ukraiński IPN oskarża Polskę o zaniechanie. rp.pl, 2023-07-04. [dostęp 2025-01-23]. (pol.).
  8. ↑ Szef MSZ: Historia nie może być przeszkodą do współpracy Polski i Ukrainy. tvp.info, 2020-07-27. [dostęp 2023-06-29]. (pol.).
  9. ↑ Дмитро Кулеба: розмова про нову політику ЄС щодо Росії можлива лише після припинення її агресії проти України. mfa.gov.ua, 2020-07-27. [dostęp 2023-06-29]. (ukr.).
  10. ↑ Президент України провів телефонну розмову з Президентом Республіки Польща. president.gov.ua, 2020-09-11. [dostęp 2023-06-29]. (ukr.).
  11. 1 2 Nowa tablica na kurhanie-mogile UPA w Monasterzu. rzeszow.tvp.pl, 2020-10-11. [dostęp 2023-06-29]. (pol.).
  12. ↑ Заява Українського інституту національної пам’яті щодо україно-польської співпраці у сфері відновлення та збереження національної пам’яті. uinp.gov.ua, 2020-10-16. [dostęp 2023-06-29]. (ukr.).
  13. ↑ Ukraina stawia warunek. Kolejne zaognienie relacji polsko-ukraińskich. wiadomosci.wp.pl, 2025-01-16. [dostęp 2025-01-23]. (pol.).
  14. ↑ Konserwator zabytków sprawdzi pomnik UPA w Monasterzu na Podkarpaciu. dzieje.pl, 2025-04-25. [dostęp 2025-05-14]. (pol.).
  15. ↑ Na pomniku i mogile żołnierzy UPA w Monasterzu na Podkarpaciu nie ma już nielegalnych tablic. dzieje.pl, 2025-05-02. [dostęp 2025-05-14]. (pol.).
  16. ↑ Spotkanie prezesa Instytutu Pamięci Narodowej z dyrektorem Ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej. ipn.gov.pl, 2020-12-03. [dostęp 2025-01-22]. (pol.).
  17. ↑ Stanowisko Instytutu Pamięci Narodowej w sprawie współpracy polsko-ukraińskiej w kontekście ekshumacji, pochówków i upamiętnień ofiar wojen i ludobójstwa. ipn.gov.pl, 2020-10-27. [dostęp 2025-01-22]. (pol.).

Bibliografia

  • Kazimierz Krajewski. Ukraińskie miejsca pamięci narodowej na terenie Polski. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, 7-8 2010. (pol.). 
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.