Psychotronika

Psychotronika – kontrowersyjna dyscyplina paranaukowa[1], popularna głównie we wczesnych latach 1970 w krajach Bloku Sowieckiego. Choć psychotronika nigdy nie zyskała powszechnej akceptacji społeczności naukowej, w kontekście zimnej wojny znalazła poparcie, w tym finansowe, niektórych agencji po obu stronach konfliktu.

Etymologia i zakres pojęciowy

Termin „psychotronika” został po raz pierwszy użyty przez francuskiego inżyniera Ferdinanda Clerca, który go wprowadził go w latach 1930, oraz został przypomniany w roku 1955 w czasopiśmie radiotechnicznym o nazwie fr. Toute la Radio[2][3]. Zamiarem Clerca było wyjście poza terminologię parapsychologii, by opisać domniemaną jedność zjawisk psychicznych i energetycznych, zwłaszcza w odniesieniu do futurystycznych metod wykrywania i wzmacniania prądów mózgowych.

Prekursorzy

Prekursor psychotronu: „powietrzne (eteryczne, bezprzewodowe) koromysło” z „chemią pneumatyczną”, która dręczyła niektórych 18-wiecznych Londyńczyków niewidzialnymi promieniami, z „generatorem ładunku gazowego”

Podobne psychotronice urojenia technologiczne są alter ego samej technologii; w 1810 roku James Tilly Matthews, uznany ostatecznie za chorego psychicznie, narysował dokładne plany maszyny, która jego zdaniem dręczyła go najnowocześniejszą technologią swoich czasów: hipnozą, bateriami ogniw galwanicznych i nowo odkrytymi gazami: [al]chemia pneumatyczna, która ma siedzibę w London Wall w Moorfields i dręczy [...] promieni emitowanymi przez maszynę zwaną „powietrznym [eterycznym, bezprzewodowym] koromysłem” lub „generatorem ładunku gazowego”[4][5]. Pod koniec XIX wieku pacjenci psychiatrów często twierdzili, że ich myśli są telegraficznie przesyłane na cały świat lub odwrotnie: że otrzymują wiadomości niewidzialnym telefonem. W 1894 roku dramatopisarz August Strindberg, lecząc się z nerwicy, wierzył że jest prześladowany przez elektryczne urządzenie „akumulatorowe” ukryte pod jego łóżkiem[6].

Autorem tego wyobrażenia psychotronu, „wpływowej maszyny” z 1910 roku był Jakob Mohr, rolnik i handlarz cierpiący na schizofrenię paranoidalną: widać tu osobę trzymającą małe pudełko przypominające staromodny aparat fotograficzny, które emituje w stronę swojej ofiary eteryczne zniewalające promienie[7]

W 1919 roku współpracownik Freuda, Victor Tausk, ukuł termin „maszyna wywierająca wpływ”, aby stypizować takie przekonania, które uważał za nową odmianę schizofrenii[8]. Dla pacjentów doświadczających dziwnych objawów fizycznych i psychicznych, szczególnie tych, które wiązały się z utratą kontroli nad własnymi myślami i ciałami, „maszyna wywierająca wpływ” zapewniała racjonalizację takich szaleńczych myśli. Takie urządzenia były fantastycznymi rozszerzeniami „hi-tech” ówczesnych czasów, kontrolowanymi przez złośliwych i niewidzialnych lalkarzy sterujących ludzkimi marionetkami, często współpracując z samym psychiatrą danego pacjenta[9], patrz też: urojenia prześladowcze.

Teoria psychotroniki nawiązywała do myśli Justin Antoine Alfred Bovisa, który w swoim pamflecie „Nicejska metoda radiestezji” opublikowanym podczas Międzynarodowego Kongresu Radiotelegrafii (fr. Radiotellerie) promował piramidologię[10] oraz „zdalną indukcję form [geometrycznych]”, mierząc „biometrem” (wahadełkiem) dobroczynne i szkodliwe promieniowanie tejże[11]:

Uważam, że linie promieniowania powstają na skutek odbicia fal kosmicznych z każdej strony; eksperymenty, które przeprowadziłem w laboratorium, zdają się potwierdzać to przypuszczenie.

Allfred Antoine Bovis, Exposé au Congrès International de Radiotellerie à Nice

Sam rdzeń „psychotron” był używany w tym znaczeniu w prasie anglojęzycznej w domenie sci-fi w latach 1940[12][13], a w latach 1950 w popularnej prasie technicznej czy medycznej, w której zachwalano wśród psychiatrów nieco groźnie brzmiące narzędzia do terapii szokowej o nazwie: niem. PSYCHOTRON Elektro-Schockapparat[14]. Prognozowano też wtedy wynalezienie „komputerów psychotronicznych”, które obecnie kojarzymy ze sztuczną inteligencją, systemami adaptacyjnymi, a nawet uczeniem maszynowym: z samo-organizującymi się wzorcami, dzięki którym system uczy się i dostosowuje do nowych danych – podobnie do sposobu, w jaki działa obecnie sztuczna inteligencja[15].

Apogeum popularności

Klucz do zrozumienia czeskiej psychotroniki

Koncepcja ta została później przejęta w Czechosłowacji w latach 1960, gdzie zyskała popularność, ale i zmieniła zakres: w tym nowym kontekście termin psychotronika był używany do opisu badania domniemanych ludzkich zdolności pozazmysłowych, z naciskiem na wyjaśnienie tych zdolności poprzez materialne, prawdopodobnie elektromagnetyczne siły, a nie duchy, co dostosowało tę dziedzinę do materialistycznego, marksistowskiego światopoglądu i czyniło ją akceptowalną w ramach ówczesnych badań w bloku komunistycznym, zgodnie z komunistyczną koncepcją „socjalistycznych zwiastunów przyszłości”[16][17]:

Zarzucano [psychotronice] celowe fabrykowanie cudów i ukryty idealizm. O ileż bardziej elastyczną i dalekowzroczną postawę wobec zjawisk psychicznych zaprezentował Lenin: "Byłoby to wierutnym głupstwem - pisał w pracy "Materializm a empiriokrytycyzm" - mniemać, jakoby materializm [był niezgodny z realnością] świadomości [czy zasad] elektromagnetycznego czy bardziej złożonego jeszcze obrazu świata [...]"

Wanda Konarzewska, "Galaktyki życia", Literatura, nr 47 (21 listopada 1974)

Jednakże jej zasady też wywodziły się z przesądów i magii, na przykład z magii przenośnej czy magnetyzmu[18], co władze tolerowały w imię zasady „lepsza zabawa w czarną magię niż politykowanie”[19].

Obszary badań

Radiometr wyczekujący mentalnych fal płynących od psychotronika

Badania w ramach psychotroniki obejmowały takie domniemane zjawiska:

  • Biotelegnozę (zdalne postrzeganie, jasnowidztwo), w tym domniemaną „wrażliwość dermooptyczną” (widzenie palcami)[20]
  • Biokomunikację (wymianę informacji między żywymi organizmami)
  • Biodiagnostykę, rozumianej jako diagnoza choroby domniemaną percepcją pozazmysłową, bezpośrednio lub za pośrednictwem obiektu pośredniczącego lub „induktora”, takiego jak próbka moczu
  • Energię mentalną, często poprzez eksperymenty koncentrujące się na telekinezie, takie jak zdolność do zatrzymywania ruchu radiometru Crookesa.

Rozwój w Czechosłowacji

Piramidka psychotroniczna z „psycho-koncentratorem”, domniemana „zasada działania” urządzeń Pawlity

Jak wspomniano wcześniej, termin „psychotronika” został odrodzony w Czechosłowacji w połowie 20. wieku: przewodziły temu takie postacie jak František Kahuda, były minister edukacji i fizyk, który rozwinął teorię „mentionów” jako „cząsteczek myśli”[2], i Zdeněk Rejdák w 1967 roku[21], który odegrał kluczową rolę w tworzeniu grup badawczych psychotroniki i zorganizował międzynarodową konferencję na ten temat: w 1973 roku na I Międzynarodowym Kongresie Badań Psychotronicznych w Pradze[22] ogłoszono „potrzebę podjęcia szeroko zakrojonych badań nad różnymi niezbadanymi dotąd, bądź kategorycznie odrzuconymi przez naukę zjawiskami”[23]. Odbył się też drugi kongres psychotroniki w Monte Carlo[20], zaś czeski biznesmen i domorosły wynalazca Robert Pavlita na początku lat 1970 zaczął konstruować „generatory (lub koncentratory) psychotroniczne”, które niepokoiły analityków czechosłowackich i rosyjskich (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Czechosłowacji zwróciło się do Akademii Nauk ZSRR o pomoc w zbadaniu generatorów Pavlity w 1972 roku, która orzekła, że „raczej nie działają”)[24] oraz CIA[25], patrz też: Projekt Stargate[26] oraz rozdział Aspekty Wojskowe poniżej.

Rozwój w Polsce

Urządzenie reklamowane jako psychotroniczny promiennik roślin

Psychotronika stała się zaraz popularna i w Polsce[27][28]: jej definicja z lat 1970 to „nauka o energetyce życia” (którą uznawano za godną międzynarodowej współpracy)[22], zaś definicja ustalona na „Pierwszym Polskim Kongresie Psychotroniki” przez „Radę Naukową ds. nomenklatury” w Łodzi w 1991 roku to nauka interdyscyplinarna, zajmującą się „siłami działającymi na odległość” i „interakcjami zachodzących pomiędzy organizmami żywymi a ich środowiskiem”, a nawet „wpływami nań ze stronu Układu Słonecznego i kosmosu”. Aktywnie promował ją Emfazy Stefański, który w latach 1970, dzięki kontaktom z psychotronikami francuskimi, wprowadził w środowisko polskich naukowców Prezydenta Międzynarodowej Organizacji Psychotroników amerykańskiego doktora nauk Stanleya Krippnera, a także należał do rady redakcyjnej biuletynu psychotroników „Trzecie Oko” pod redakcją Marka Godlewskiego, oprócz swojej pracy jako tajny współpracownik Służby Bezpieczeństwa w tym właśnie środowisku[29]. Problemy Zjawisk Nieznanych był miesięcznikiem wydawanym przez Wielkopolskie Stowarzyszenie Psychotroniczne w latach 1985–1989[30].

Inne kraje

Kluby psychotroniczne także powstały w Stanach Zjednoczonych[31], Kanadzie (International Association for Psychotronic Research)[22][32] czy w Japonii[33][34] (日本意識工学会: Japońskie Towarzystwo Inżynierii Umysłu albo „Instytut Psychotroniczny”, którego założyciel dowodził, iż grawitacja jest wynikiem „panpsychicznej świadomości”[35]).

Instytucjonalizacja

Chociaż reżim komunistyczny oficjalnie sprzeciwiał się ezoteryce, miewał złożone i ambiwalentne relacje z psychotroniką: prosowieckie władze wspierały badania psychotroniczne, o ile były one zgodne z materialistyczną filozofią, którą uważano za naukowo obiektywną, zaś czeska Służba Bezpieczeństwa (StB) również wykorzystywała jasnowidzów do dochodzeń, szczególnie w poszukiwaniu „skarbu w Štěchovicach”, co pokazywało pragmatyczne wykorzystanie tej dziedziny pomimo ideologicznych zastrzeżeń.

Psychotronika zyskała instytucjonalne poparcie wraz z utworzeniem Laboratorium Psychoenergetycznego: początkowo na Politechnice Czeskiej (ČVUT), a później na Uniwersytecie Chemii i Technologii (VŠCHT). PEL został podzielony na Laboratorium Psychoenergetyczne Kahudy i Zakład Badań Psychotronicznych i Juwenologii Rejdáka, które ze sobą konkurowały o środki publiczne.

Także w Stanach Zjednoczonych, oprócz prób zastosowań wojskowych (patrz Aspekty Wojskowe poniżej), rządzący wierzyli w jej skuteczność: w 2001 r. polityk Dennis Kucinich (demokrat z Ohio) wniósł wniosek o ustawowy zakaz rozwoju i stosowania „broni psychotronicznej”[36].

Aspekty wojskowe

USA

Wojskowi USA już w latach 1960 finansowali eksperymenty stymulacji mózgu elektrodami, przeprowadzane przez doktora José Manuel Rodríguez Delgado[37], który w 1969 roku napisał też kontrowersyjną programową książkę Physical Control of the Mind: Toward a Psychocivilised Society o masowej inżynierii społecznej przez stymulowanie mózgów członków społeczeństwa[38]. We wczesnych latach 1970 z kolei psychiatra Peter R. Breggin tak krytykował takie (naiwne wtedy i groźne) próby psychochirurgii w Kongresie USA[39][40][41]:

[Krytykując podejście Delgado i jego zwolenników:] [Dążą oni do] programu psychochirurgii dla politycznej kontroli naszego społeczeństwa. Ich celem jest bezpośrednia kontrola umysłu [... poprzez] elektryczne sterowanie mózgami. Pewnego dnia [całe] armie i ich generałowie będą sterowani [takimi zdalnymi narzędziami].

Dr. Peter Breggin, Congressional Record, No. 26, Vol. 118, 24 lutego 1972

Analitycy CIA od wczesnych lat 1970 także obawiali się przewagi Bloku Sowieckiego w „bioenergetyce” i pokrewnych ezoterycznych naukach[42]; w roku 1972 agencja CIA zainwestowała więc w konkurencyjne badania w reakcji na powyższe inicjatywy bloku sowieckiego[43]. W 1976 opublikowano raport Defense Intelligence Agency „Badania parapsychologiczne w Związku Radzieckim i Czechosłowacji” (ang. Soviet and Czechoslovakian Parapsychology Research), który obiektywnie, bez uprzedzeń, przedstawił historię badań psychotronicznych (pod różnymi nazwami) w krajach bloku sowieckiego od początku XX wieku[44]. Raport przedstawiał też potencjalne zastosowania pokrewnych badań prowadzonych w Związku Radzieckim i Czechosłowacji, a zdaniem jego autorów:

  • Kontrola umysłu: Sowieci „badali modyfikację zachowań za pomocą środków telepatycznych”. Telepatia stałaby się nowym, subtelnym narzędziem elit na świecie (patrz: grupa trzymająca władzę), ze szkodliwymi skutkami technik wpływu na percepcję podprogową, które mogą być wymierzone w personel USA lub sojuszników w silosach rakiet nuklearnych. Podprogowe przekazy mogłyby być „przenoszone sygnałami telewizyjnymi lub telepatią”, według polskiego badacza psychotroniki doktora Stefana Manczarskiego[44].
  • Śmiercionośność: Sowieci „badali przydatność urządzeń Pawlity do zabijania” (patrz ich ilustracja wyżej), zakładając także ich zdolność do „zmian osobowości lub fizjologii, które mogłyby wpływać na zdolność bojową”, czyli wykorzystanie psychotroniki jako broni.
  • Trening psychiczny: Sowieci „chcieli szkolić wielu obywateli, aby rozwijali i kontrolowali swoje ukryte zdolności psychiczne”.

Raport ten traktuje więc koncepcje kontroli umysłu, morderstw psychotronicznych i masowych treningów psychicznych jako zasługujące na uwagę, w oparciu o analizy badań i raportów pochodzących ze Związku Radzieckiego i Czechosłowacji, odzwierciedlając autentyczne obawy dotyczące potencjalnych skutków takich psychotronicznych wynalazków[1]. Niezależnie więc od swoich osobistych przekonań, amerykańscy analitycy wojskowi uważali radzieckie i czechosłowackie badania nad parapsychologią za ważne strategicznie dla wojsk USA[45].

Dopiero raport Narodowej Akademii Nauk USA z 1987 r., zlecony przez Army Research Institute, uznał psychotronikę za jeden z „barwniejszych przykładów” wojny psychologicznej, a jej pełniejsza historia po raz pierwszy pojawiła się w anegdotach, prasie i książkach w USA dopiero w latach 1990. Raport ten przytoczył domniemane „psychotroniczne oręże” (patrz Wunderwaffe), takie jak „hipersferyczna haubica nuklearna”, plotki że to rosyjska „broń psychotroniczna” była odpowiedzialna za chorobę Legionistów i zatopienie USS Thresher, wszystkie one w gamie „od niewiarygodnych do zwariowanych”. Komitet ten zauważył, że chociaż istnieją doniesienia o stosowaniu takich środków, „nic zbliżonego do literatury naukowej nie popiera twierdzeń o istnieniu broni psychotronicznej”[46].

ZSSR i Rosja

W latach 1980. Ministerstwo Obrony ZSRR też zaczęło prowadzić prace nad „bronią psychotroniczną”, mającą umożliwić kontrolowanie umysłów wroga: oprócz psychotroników w eksperymentach brali udział wizjonerzy, astrologowie i okultyści. Podobne usługi istniały także w innych ministerstwach, a nawet w parlamencie rosyjskim. Ten dziwaczny rozwój wydarzeń został zapoczątkowany przez Ludową Akademię Energetyki i Informacji, założoną w Moskwie w 1980 roku[47][48]. W lutym 1990 r. rząd radziecki utworzył „Centrum Technologii Niekonwencjonalnych”, w którym uczestniczyło ponad piętnaście instytucji naukowych zajmujących się badaniami nad „skrętem obrotowym”. Finansowanie „technologii skrętno-obrotowej” osiągnęło około kilkaset milionów rubli, przekazywane za pośrednictwem ukrytych budżetów rosyjskiego Ministerstwa Obrony. Wojsko utworzyło jednostkę 10003, która miała prowadzić badania psychotroniczne, a Federalna Służba Bezpieczeństwa Rosji zgromadziła zespół jasnowidzów[24]. W administracji prezydenta Jelcyna istniał zespół specjalistów od zjawisk paranormalnych (tzw. „ekstrasensów”), którzy pełnili funkcje w służbach bezpieczeństwa w latach 1992–1996 i odpowiadali m.in. za astrologiczne prognozy dotyczące prezydenta[47].

Krytyka i kontrowersje

Argentyńska wersja broni psychotronicznej, argentyński satyryczny mural we Florencio Varela w 2012 roku: „zdalne sygnały (telewizja) cię ogłupiają!”
Duńska piramida z lat 1980 nawiązująca do idei energii psychotronicznych

Psychotronika była krytykowana przede wszystkim za brak rygoru naukowego i niemożność powtórzenia wyników eksperymentów. Wielu naukowców i sceptyków uznało ją za paranaukę[49], a brak powszechnie akceptowanych dowodów empirycznych sprawił, że nie znalazła miejsca w uznanych dziedzinach badań akademickich; krytycy (w tym audyt armii USA w latach 1990) podkreślali, że stosowane metody badawcze nie spełniały podstawowych wymogów naukowej falsyfikowalności i kontroli eksperymentalnej.

W Rosji w latach 1990 okazało się, że A.E. Akimov, główny twórca teorii pól „torsyjno-skrętnych” nie miał doktoratu; dopiero w lipcu 1991 r. Państwowy Komitet Rady Ministrów ZSRR ds. Nauki i Techniki przyznał, że kilka rosyjskich ministerstw wydało pół miliarda rubli łącznie na pseudonaukowe osiągnięcia związane z „polem skrętnym” lub „mikroleptonowym”[24]. Czeski Klub Sceptyków Sisyfos przyznał Zdeňkowi Rejdákowi antynagrodę cz. Bludný balvan (order „bałwana malowanego”, dosłownie: głazu narzutowego) za jego wkład w promowanie psychotroniki jako rzekomej nauki[2]

Interpretacje i alternatywne spojrzenia

Choć współcześni krytycy traktowali psychotronikę głównie jako pseudonaukę, późniejsze analizy zwróciły uwagę na jej rolę w kontekście zimnej wojny. Była postrzegana zarówno jako element propagandy, jak i operacja psychologiczna mająca na celu dezinformację przeciwnika. Niektórzy badacze uznali psychotronikę za kulturowy artefakt późnego socjalizmu – produkt epoki, w której nauka, ideologia i mistycyzm splatały się w nieoczywisty sposób.

Polscy socjologowie i kulturoznawcy porównują psychotronikę do nowych ruchów religijnych i okultyzmu[49][50][51][52], zwracając uwagę na jej wpływ na idee rolnictwa biodynamicznego oraz rozwój szkół waldorfskich[53]. W niektórych interpretacjach psychotronika jest również ujmowana jako forma marksistowskiej eschatologii – teza ta sugeruje, że badania nad psychotroniką w okresie normalizacji po Praskiej Wiośnie były próbą pogodzenia marksistowskiego materializmu z duchowymi (nieracjonalnymi) aspektami ludzkiej egzystencji[21].

Upadek i pogrobowcy

Protest przeciw „międzynarodowym broniom psychotronicznym” w Moskwie w 1997 roku[54][55]
Tytuły założyciela Polskiego Towarzystwa Psychotroniki (ówczesna nazwa: Radiestezji), rok 1976

Po upadku reżimu komunistycznego w 1989 roku, psychotronika straciła na popularności i finansowaniu; państwowe instytucje i grupy badawcze zostały zamknięte. Pomimo upadku, niektórzy zwolennicy psychotroniki, tacy jak Czeskie Towarzystwo Psychoenergetyczne, kontynuują badania i promują jej idee. Termin ten też występuje jako synonim „nowoczesnej, alternatywnej psychologii” w prasie kobiecej[56], w sztuce awantgardowej[57], lub jako „gatunek filmu charakteryzujący się dziwacznymi lub szokującymi fabułami, często kręcony przy niskim budżecie”[58][59][60], patrz Psychotronik. W latach 1990, w nowych poradzieckich warunkach, po Rosji krążyły plotki o ściśle tajnym programie psychotronicznych technik prania mózgu udoskonalonych przez KGB i Ministerstwo Obrony już w latach 1970, mającym na celu przekształcanie żołnierzy w nieustraszone, bezkrytyczne „maszyny bojowe”, a wrogów w „bezwolne warzywa”. Techniki te miały wykorzystywać niszczycielskie fale radiowe o wysokiej częstotliwości, hipnotyczne dźwięki zakodowane komputerowo i zniewalające pola elektromagnetyczne, a także pistolety ultradźwiękowe zdolne zabić kota z odległości pięćdziesięciu metrów, które podobno zostały pierwotnie opracowane do celów medycznych i zaadaptowane dla wojska[61], patrz też: syndrom hawański. W 1993 roku wyszła popularna książka „Wojna psychotroniczna”, która powielała te mity, zaś „Moskiewski Komitet Ekologii Mieszkaniowej”, zbierał podpisy przeciwko „ludobójstwu psychotronicznemu” w Federacji Rosyjskiej i zbierał przykłady domniemanego stosowania tejże[62][63].

Odniesienia w kulturze

Premiera filmu „Człowiek, który gapił się na kozy” w reżyserii Granta Heslova podczas Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Toronto w 2009 r.

W latach 1970. powstał film Stanisława Suchonia emitowany w TV pod tytułem „Spotkanie z psychotroniką”[64] (oficjalnie jako tylko reportaż o pracy Międzynaukowej Sekcji Parapsychologicznej przy klubie „Trzy Kontynenty” – pierwszego w Polsce po 1945 roku związku zajmującego się zjawiskami parazmysłowymi, którego ówczesnym prezesem był Emfazy Stefański), krytykowany już wtedy przez prasę czy specjalistów i którego realizacja doprowadziła do tej sekcji rozwiązania[20][29]. Do historii czeskiej psychotroniki odwołuje się czesko-niemiecka komedia To se vysvětlí, soudruzi! („Wszystko się wyjaśni, towarzysze!) z 2024 roku[65][66]. Powierzchowną, komediową reinterpretację przedstawia amerykański film Człowiek, który gapił się na kozy[67][68][69].

Przypisy

  1. 1 2 Афонин А.И. Сычев М.П. Холодный Ю.И., Информационно-психологическая безопасность и околонаучная активность [online], КиберЛенинка, s. 8 [dostęp 2025-03-01], Cytat: Паранаука – парапсихология/психотроника – собрала вокруг себя квазиученых и привела к монетарному наукообразию с разбазариванием государственных средств + Заявление авторов меморандума не имело каких-либо документальных подтверждений, но это не помешало им говорить о «психотронном оружии» как о реальности. + К 1982 г. мнение Запада о существовании в СССР «психотронного оружия» стало общепризнанным.
  2. 1 2 3 Kateřina Niekurzáková, Etablování české psychtroniky jakožto vědy [online], 24 stycznia 2023, s. 7, 16 [dostęp 2025-02-14], Cytat: Diplomová práce se zabývá fenoménem psychotroniky v Československu, která se na konci 60. let 20. století etablovala v Československu jakožto vědní obor. Termín psychotronika pochází od Ferdinanda Clerka, který jím nahradil starší výraz parapsychologie. ... Tyto poznatky pak Kahuda shrnul ve svém díle Dynamika sociologických a pedagogických aspektů ve výchově mládeže, kdy se podle něho na procesu výchovy a učení se významně podílí i neverbální faktory, což jej přivedlo k přesvědčení, že existují neznámé mentální faktory spojené s mentální energií. Právě tímto způsobem se zrodila teorie mentionů. ... PhDr. Zdeňku Rejdákovi udělil Český klub skeptiků v roce 1998 ‘Bludný balvan’ za jeho celoživotní dílo. 3 (cz.).
  3. ↑ Institut Métapsychique International, La parapsychologie hier, aujourd’hui, demain [online], Institut Métapsychique International, 14 listopada 2004 [dostęp 2025-02-21], Cytat: „Electricité, électronique, cybernétique, stéréotronique et ensuite? ...Proposons Psychotronique, utilisation de la pensée et de la volonté.Les courants cérébraux sont décelés et mesurée au niveau du micro-volt. Des radiesthésistes et des yogis sont, dit-on, déjà en mesure, sans truchement, sans amplification, par la seule concentration de leur pensée, de faire tomber une goutelette à droite ou à gauche d’une lame de rasoir. Le Dr ès sciences André Sainte-Lagué affirme que chacun de nous a la possibilité de produire à distance ces actions infinitésimales. Une pression de volonté bien abritée des perturbations extérieures ne sera pas longue à décencher relais et servo-moteurs. Les lourdes portes de l’Exposition Universelle de Chicago furent ouvertes à’ l’heure dite par le passage de l’étoile Aldébaran à la place calculée par les astronomes. Ce sera un jour la pensée du Président de la République qui actionnera les micro-circuits,imprimés,englobés des portes du Salon de la Psychotronique Appliquée. Le mot est formé avec un rare bonheur étymologique. Si la „chose” devient réelle, on saura, grâce à Fernand Clerc, comment il faut l’appeler. (TOUTE LA RADIO, N° 192 du 12 janvier 1955.) (fr.).
  4. ↑ Akihito Suzuki, My own private England – the madness of James Tilly Matthews and of his times, „History of Psychiatry”, 16 (4), 2005, s. 497–502, DOI: 10.1177/0957154X05060649, ISSN 0957-154X [dostęp 2025-03-03] (ang.).
  5. ↑ Minds, Bodies, Machines, 1770-1930, „SpringerLink”, s. 51, DOI: 10.1057/9780230307537 [dostęp 2025-03-03], Cytat: It is a machinery that is mad in its functioning, its madness the madness of its very reliability ... delusions, those in particular of James Tilly Matthews ... (ang.).
  6. ↑ C.K. Spivack, The Many Hells of August Strindberg, „Twentieth Century Literature”, 9 (1), 1963, s. 10–16, DOI: 10.2307/440978, ISSN 0041-462X, JSTOR: 440978 [dostęp 2025-02-27], Cytat: Hell was significant and recurring them ... Strindberg had dabbled in black magic....
  7. ↑ THOMAS RÖSKE, Jakob Mohr – Martyr and Champion [online], Uniwersytet w Heidelbergu.
  8. ↑ PEP | Browse | Read – On the Origin of the „Influencing Machine” in Schizophrenia [online], pep-web.org [dostęp 2025-02-27].
  9. ↑ Jeffrey Sconce, The Technical Delusion: Electronics, Power, Insanity, Duke University Press, 8 lutego 2019, ISBN 978-1-4780-0244-4 [dostęp 2025-02-24], Cytat: As Jeffrey Sconce shows in compelling detail, the history of technological delusions is a shadow history of technology itself. In 1810 the Bedlam inmate James Tilly Matthews drew precise blueprints of the Air Loom, a machine he believed was tormenting him with the cutting-edge technology of its day: mesmerism, voltaic pile batteries and newly-discovered gases. (ang.).
  10. ↑ Maher A.A. Abdelsamie, Russly Abdul Rahman, Shuhaimi Mustafa, Pyramid Shape Power as a New Halal-compliant Food Preservation and Packaging Technique, „Procedia – Social and Behavioral Sciences”, 121, International Halal Conference InHAC 2012, 2014, s. 232–242, DOI: 10.1016/j.sbspro.2014.01.1124, ISSN 1877-0428 [dostęp 2025-02-23].
  11. ↑ M.A. Bovis, METHODE NIÇOISE DE RADIESTHÉSIE BASEE SUR L’INDUCTION DE TOUS LES CORPS, Skeptic » Junior Skeptic » excerpt from Exposé de M.A. Bovis au Congrès International de Radiotellerie à Nice (red.) [online], www.skeptic.com [dostęp 2025-02-23], Cytat: Mummification by Pyramid I have measured exactly with a Biomètre the radiations of the 4 sides and I have found positive 215° at the North, negative 215° at the South, dual-positive 240° at the East, and at the West negative 75° only (notice that this negative 75° reading at the west of the pyramid corresponds to the most harmful waves that we know of). Then I measured the radiations inside the monument at around a third of its height ... (fr.).
  12. ↑ Astounding Science-fiction, Volume 41, Issue 4, Street & Smith Publications, 1948, 113, 147 ... [dostęp 2025-02-21], Cytat: PAGE 113| But here, right here in individualistic, totally different from this room, was a form of imbecility the general forms of insanity of his not readily recognizable as such. ... In which case all that he was sane, looked sane, only that his psychotron could achieve ... PAGE 147 virtue of a legendary purge, and by the arbitrary decision of the psychotron, we are now either the sane or the insane!” PAGE 93 psychotron identifies sanity. No more than that. It does not classify opinions. ... (ang.).
  13. ↑ John M. Schealer, Zip-zip Goes to Venus, Dutton, 1958, s. 211 [dostęp 2025-02-21], Cytat: psychotron he taught me his language and English, and I taught him Ammu. (ang.).
  14. ↑ Archives suisses de neurologie et de psychiatrie, Art. Institut Orell Füssli, 1949, s. 1 [dostęp 2025-02-21], Cytat: Elektro- schocks – Intoxication – Soins individuels et de famille. Médecin en chef: Prof. Dr. G. Bolzani, docent de Neuropathologie. Médecin résidant: Dr. med. B. Bariffi – Bertschy. PSYCHOTRON Elektro – Schockapparat (fr.).
  15. ↑ Wireless World, Dorset House, 1959, s. 254 [dostęp 2025-02-21], Cytat: ... in 20 years time we shall be as familiar with the science of psychotronics as we are now of electronics. At least, some of us will be ; by then others will be on the far side of the psychotronic curtain ... (ang.).
  16. ↑ As noted in Content List, JPRS L 5022 2 6 September 1974 Proceedings Of The First Conference On Psychotronic Research Part II [online] [dostęp 2025-02-23] (ang.).
  17. ↑ Zdenek Rejdak, Guide to Psychotronics, International Guild of Occult Science, 2003, ISBN 978-1-57179-954-8 [dostęp 2025-02-23] (ang.).
  18. ↑ Ksenia Olkusz, Materializm kontra ezoteryka, Ośrodek Badawczy Facta Ficta, 2017, ISBN 978-83-942923-9-3 [dostęp 2025-02-19], Cytat: Dziewiętnastowieczny termin „mediumizm” został współcześnie zastąpiony wyrażeniem „psychotronika”, wcześniej zaś jego synonimem była „parapsychologia”, która (pol.).
  19. ↑ Jan Hlebowicz, Daniel Wicenty, Psychotronicy, radiesteci, bioenergoterapeuci. Kościół poparł, władza… [online], archive.md, 5 stycznia 2024 [dostęp 2025-02-17], Cytat: w imię zasady „lepsza zabawa w czarną magię niż politykowanie”.
  20. 1 2 3 Z.C. Godycka, M.J. Sierżągowa, Spotkanie z psychotroniką?, [w:] Jerzy Putrament (red.), Literatura: tygodnik, Warszawa: Wydawnictwo Współczesne RSW „Prasa”, 28 sierpnia 1975, s. 7 [dostęp 2025-02-15] (pol.).
  21. 1 2 Ondřej Holub, Marxistická eschatologie a tendence věd o člověku v poststalinském Československu, „Historie – Otázky – Problémy”, 14 (1), 2023, s. 72–84, ISSN 1804-1132 [dostęp 2025-02-14], Cytat: 84 HISTORIE – OTÁZKY – PROBLÉMY 1/2023 skutečnosti, že ústřední koncept marxistického myšlení, dialektický materialis-mus, nebyl nikdy přesně definován a byl předmětem neustálých diskusí. I díky sa-motné genezi marxistické filozofie, jež vzniká na základech romantického utopismu a idealismu, byl koncept dialektického materialismu otevřen nejrůznějším utopic-kým a idealistickým korekcím, zásahům a revizím. V poststalinském období rela-tivní autonomie a plurality vědy vedla tato skutečnost ke konceptualizaci forem dia-lektického materialismu, které vyjadřovaly zřetelnou emancipační a eschatologickou tendenci a upínaly se k vizi totality lidského bytí. To se projevovalo i v zájmu o pa-rapsychologické a spirituální jevy, a o mimosmyslovou či mimologickou skutečnost vůbec. Potenciál marxistické eschatologie jako tendence věd o člověku je v normali-začním období redukován o svou společenskokritickou a politickou složku. Diskurz marxistické eschatologie jako emancipační program člověka nicméně přetrvává i v normalizačních podmínkách, představa o totálně rozvinutém lidském potenciálu nemizí, a trvá proto i zájem o zachycení mimosmyslové duchovní skutečnosti, avizo-vaný už v šedesátých letech. Tento zájem nejlépe dokládá dobře etablovaný výzkum psychotroniky v sedmdesátých letech 20. století. Až technokratický diskurz prognos-tiky, ekonomismu, statistiky a sociotechnických disciplín vytlačuje problémy marxis- tické eschatologie na okraj vědeckého zájmu a je tak i projevem hluboké krize pozd-ního státního socialismu v ČSSR druhé poloviny osmdesátých let. (cz.).
  22. 1 2 3 Edmund Jan Osmańczyk, Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Wyd. 1., Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 440, ISBN 978-83-214-0092-1 [dostęp 2025-03-20].
  23. ↑ Leszek Matela, Lech Emfazy Stefański, Jan Antoni Szymański: Psychotronika. Miniencyklopedia. Warszawa: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA NOT, 1993. ISBN 83-85001-90-5.
  24. 1 2 3 Холодный Ю. И., История «психотронного оружия»: появление, «развитие» и угроза рецидива (рус.) [online], Бюллетень «В защиту науки»: журнал. – 2017. – № 19. – С. 140–162., 2017 (ros.).
  25. ↑ U.S. ARMY MEDICAL INTELLIGENCE AND INFORMATION AGENCY, OFFICE OF THE SURGEON GENERAL, SOVIET AND CZECHSLOVAKIAN PARAPSYCHOLOGY RESEARCH | CIA FOIA (foia.cia.gov) [online], www.cia.gov, s. 63 [dostęp 2025-02-17], Cytat: The Czechoslovakian rediscovery of biological energy is credited to Robert Pavlita, an inventor and business- man from Prague who began work on his devices over thirty years ago.5 (U) Some representative examples of Pavlita generators are shown in Figures 3 through 7. No details of their construction have ever been made available to Western observers, possibly because Pavlita eventually plans to seek foreign patents. It has been reported, however, that the devices are fabricated from various metals (steel, bronze, copper, iron, gold) and that their effects are a result of their form.5 (U) Pavlita’s generators can be charged by direct contact (e.g., rubbing or touching to the temporal region of the head) or by visually directing mental concentration upon them from a distance. The nature of the energy stored is still not understood, but over the years a number of observa- tions about its effects have been reported..
  26. ↑ U.S. AIR FORCE AIR FORCE SYSTEMS COMMAND FOREIGN TECHNOLOGY DIVISION, PARAPHYSICS R&D – WARSAW PACT | CIA FOIA (foia.cia.gov), www.cia.gov, 4 lutego 1980 [dostęp 2025-02-17].
  27. ↑ Krzysztof Boruń, Katarzyna Boruń Jagodzińska, Ossowiecki – zagadki jasnowidzenia, Lindhardt og Ringhof, 24 sierpnia 2021, ISBN 978-87-26-93868-5 [dostęp 2025-02-14], Cytat: psychotronika nowa interdyscypinarna dziedzina badań przeprowadzanych w ostatnich kilkunastu latach w Polsce.
  28. ↑ KM Kotkowska, EZOTERYCZNE TROPY – kul.pl [online], KUL, s. 69.
  29. 1 2 Zbigniew Łagosz, Ezoterycy na służbie, czyli krótka historia współpracy środowisk ezoteryków ze służbami bezpieczeństwa na przykładzie Lecha Stefańskiego, [w:] „Hermaion” nr V/2019, s. 148–158., „„Hermaion” nr V/2019”, 2019, s. 152 [dostęp 2025-02-14] (pol.).
  30. ↑ Horizon Information Portal [online], web.archive.org, 5 marca 2016 [dostęp 2025-02-17] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-05].
  31. ↑ The University of Michigan, Who’s who in the East, Larkin, Roosevelt & Larkin, 1977, s. 93 [dostęp 2025-02-21], Cytat: Psychotronic Research Society (ang.).
  32. ↑ International Association for Psychotronic Research | UIA Yearbook Profile | Union of International Associations [online], uia.org [dostęp 2025-03-20].
  33. ↑ 本物の色物物理学者列伝 [online], lazydog.sakura.ne.jp [dostęp 2025-02-21].
  34. ↑ 修二 猪股, 超常現象には"法則"があった!, KKロングセラーズ, 1984 [dostęp 2025-02-21], Cytat: Wydanie z 1992 roku ma poprawiony tytuł na : `超常現象には“絶対法則”があった!` (jap.).
  35. ↑ INOMATA Shuji, Attraction and gravitation: where bodies give rise to an inherent „pan-psychist consciousness quantity” [online], CIA.gov + Japan Psychotronics Institute [zarchiwizowane z adresu 2017-01-21] (ang.).
  36. ↑ Sharon Weinberger, Mind Games, „The Washington Post”, 2007, Cytat: A proposal made in 2001 by Rep. Dennis Kucinich (D-Ohio) to ban „psychotronic weapons” (another common term for mind-control technology).
  37. ↑ Magnus Bärtås, Fredrik Ekman, José Delgado, Psychocivilization and Its Discontents: An Interview with José Delgado | Magnus Bärtås, Fredrik Ekman, and José Delgado [online], cabinetmagazine.org [dostęp 2025-02-21], Cytat: When Delgado spoke in the 60s of “the precise interface between brain and machine,” it gave rise to a number of far-fetched military visions. His research was also mainly funded by military institutions such as the Office of Naval Research and the Air Force AeroMedical Research Laboratory. In the US, the CIA and government research in (and use of) different means of behavior control was made public in a series of congressional hearings in 1974 as well as in a Senate investigation three years later. (ang.).
  38. ↑ John Horgan, Tribute to Jose Delgado, Legendary and Slightly Scary Pioneer of Mind Control [online], Scientific American [dostęp 2025-02-21] (ang.).
  39. ↑ Peter R. Breggin, Psychosurgery for Political Purposes: Psychosurgery for Political Purposes, 1975.
  40. ↑ Breggin, The Return of Lobotomy and Psychosurgery, 118 CONG. REC. E1602 (daily ed. Feb. 24, 1972), Cornelius E. Gallagher (red.), 1972.
  41. ↑ Carol Gallo, Taking on the Mind Killers, Reason.com, 1 sierpnia 1974 [dostęp 2025-02-21] (ang.).
  42. ↑ TINKER, TAILOR, SOLDIER, PSI [online], The Independent, 26 sierpnia 1995 [dostęp 2025-02-17] (ang.).
  43. ↑ TINKER, TAILOR, SOLDIER, PSI [online], The Independent, 26 sierpnia 1995 [dostęp 2025-02-17], Cytat: He received an initial grant of $50,000 in late 1972; his government funders, he says, „wanted to know if there was anything to this stuff.” Although he won’t say so, **the funds came from the CIA**. (ang.).
  44. 1 2 U.S. ARMY MEDICAL INTELLIGENCE AND INFORMATION AGENCY, SG1A OFFICE OF THE SURGEON GENERAL, Soviet and Czechoslovakian Parapsychology Research, DEFENSE INTELLIGENCE AGENCY, wrzesień 1975, s. 30, Cytat: „Outside of the Soviet and Czech research on ... psychotronic generators, the emphasis on manipulation by means of telepathy still involves the use of hypnotism...” „Dr. Stefan Manczarski of Poland predicted that the field of telepathy ... will open new avenues for spreading propaganda... Some Western followers of psychic phenomena research are concerned...”.
  45. ↑ Erik German, Mind Machines [online], Prague Post, 5 lipca 2000 [dostęp 2025-02-16] (ang.).
  46. ↑ Kendrick Frazier, The Hundredth Monkey, Prometheus Books, 5 marca 2010, s. 153, ISBN 978-1-61592-401-1 [dostęp 2025-02-15] (ang.).
  47. 1 2 Victor A. Shnirelman, Perun vs Jesus Christ: Communism and the Emergence of Neo-paganism in the USSR, Tam T.T. Ngo, Justine B. Quijada (red.), London: Palgrave Macmillan UK, 2015, s. 173–189, DOI: 10.1057/9781137438386_9, ISBN 978-1-137-43838-6 [dostęp 2025-02-22], Cytat: There was one more driving force, namely a doubtful activity of the Ministry of Defense, which in the 1980s, began to create a so-called, “psychotronic weapon,” (psikhotronnoe oruzhie) which would enable mind control over the enemy (Antonov, 1998; Krugliakov, 2008; Krugliakov et al., 2008; Shleinov, 1998). (ang.).
  48. ↑ UZDROWICIELE JAKO ZJAWISKO SPOŁECZNE W POLSCE W LATACH SIEDEMDZIESIĄTYCH I OSIEMDZIESIĄTYCH XX WIEKU – PRÓBA ANALIZY, „Kultura i Społeczeństwo”, 67 (4), 2023, s. 189, ISSN 0023-5172 [dostęp 2025-02-22] (pol.).
  49. 1 2 Jan Hlebowicz, Daniel Wicenty, Psychotronicy, radiesteci, bioenergoterapeuci. Kościół poparł, władza… [online], archive.md, 10 listopada 2023 [dostęp 2025-02-15].
  50. ↑ UZDROWICIELE JAKO ZJAWISKO SPOŁECZNE W POLSCE W LATACH SIEDEMDZIESIĄTYCH I OSIEMDZIESIĄTYCH XX WIEKU – PRÓBA ANALIZY, „Kultura i Społeczeństwo”, 67 (4), 2023, s. 181–204, ISSN 0023-5172 [dostęp 2025-02-14], Cytat: Głosy krytyczne pozostawały raczej wyjątkiem (bodaj najbardziej wyrazistym przykładem byłby wspomniany już artykuł Wolniewicza i Musiała Psychotronika jako neookultyzm) (pol.).
  51. ↑ MUSIAL Z, WOLNIEWICZ B, „Psychotronika jako neookultyzm” (zindeksowane jako: „LA PSYCHOTRONIQUE CONSIDEREE COMME UN NEO-OCCULTISME EN POLONAIS”), „{{{czasopismo}}}” (7), PASCAL and FRANCIS bibliographic databases in exact, human and social sciences, produced by the Inist-CNRS from 1972 to 2015, 1975, s. 155–168 [dostęp 2025-02-14], Cytat: „Z. Musiał, B. Wolniewicz, Psychotronika jako neookultyzm. Studia Filozoficzne. 7(116)” (pol.).
  52. ↑ Bogusław Wolniewicz, Filozofia i wartości. Rozprawy i wypowiedzi. Z fragmentami pism Tadeusza Kotarbińskiego, Tadeusz Kotarbiński (red.), Warszawa: Wydz. Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, 1993, s. 15, 51 [dostęp 2025-03-03], Cytat: strona 15: „Psychotronika jako okultyzm Już przeszło rok toczy się w Polsce na łamach...” strona 51: „Z. Musial, B. Wolniewicz. 'Psychotronika jako neookultyzm”, § 3; A. I. Kitajgorodzki, „Opyty z tarakanami”...'.
  53. ↑ Maja Dobiasz-Krysiak, SZKOŁA KRYZYSU, SZKOŁA WYOBRAŹNI...O SZKOLE WALDORFSKIEJ, PRZEŁOMIE DEMOKRATYCZNYM I EDUKACJI PRZEZ SZTUKĘ [online], s. 116, Cytat: w New Age’owym czasopiśmie „Trzecie Oko. Biuletyn Psychotronika” w 1984 roku pojawiły się pierwsze artykuły o rolnictwie biodynamicznym i pedagogice waldorfskiej..
  54. ↑ ГАЛИНА ПЕТРОВНА ЛОЗОВИЦКАЯ, G.P. Lozovitskaya, ПСИХОТРОННЫЙ ТЕРРОР В ОТНОШЕНИИ УЧАСТНИКОВ УГОЛОВНОГО СУДОПРОИЗВОДСТВА [online], доктор юридических наук, доцент, ведущий научный сотрудник ФГКУ «ВНИИ МВД России» Russia MI FPOI National Research Institute;, DSc (Law), Assistant Professor, Leading Researcher (ros.).
  55. ↑ Александр Матанцев, Психотроника – управление сознанием, сравнение с технологиями древних цивилизаций, Litres, 15 maja 2022, ISBN 978-5-04-363462-7 [dostęp 2025-02-21] (ros.).
  56. ↑ Magdalena Przybysz-Stawska, Recenzja i reklama książki w kobiecym Zwierciadle (w latach 2001–2003), „Zeszyty Prasoznawcze” (4 (220)), 2014, s. 795–808, ISSN 0555-0025 [dostęp 2025-02-19], Cytat: MATERIAŁY Specyfi czna formuła periodyku, początkowo o zacięciu społeczno-obyczajowym, później dydaktyczno-pedagogicznym, a w interesującym nas okresie psychologicznym (wyraźne zainteresowanie psychotroniką, psychoanalizą, ale również współczesnymi fi lozofi ami i medycyną alternatywną), nieodmiennie podobała się czytelnikom. (pol.).
  57. ↑ No Neo: Exhibition August 21-September 30, 1989 : Zoller Gallery, Visual Arts Building, the Pennsylvania State University ..., Penn State, 1989, Section 1 [dostęp 2025-02-21], Cytat: „Psychotronic & Neopunkedelic by Janes Goldsworthy” ... „unbrindled intense Satanic” (ang.).
  58. ↑ Frank, Toward a Definition of Psychotronic Film [online], Psychotronic Review, 4 czerwca 2018 [dostęp 2025-02-21] (ang.).
  59. ↑ Colson Whitehead, Colson Whitehead’s Psychotronic Childhood, „The New Yorker”, 28 maja 2012, ISSN 0028-792X [dostęp 2025-02-21] (ang.).
  60. ↑ Michael J. Weldon, The Psychotronic Encyclopedia of Film, Random House Publishing Group, listopad 1986, ISBN 978-0-345-34535-6 [dostęp 2025-02-21] (ang.).
  61. ↑ Owen Matthews, Report: Soviets Used Top-Secret ‘Psychotronic’ Weapons [online], The Moscow Times, 11 lipca 1995 [dostęp 2025-02-15] (ang.).
  62. ↑ W obronie nauki: В защиту науки [online], Комиссия по борьбе с лженаукой и фальсификацией научных исследований, 2017, s. 154, Cytat: „Большой «вклад» в разрастание домыслов о «психотронном оружии и парапсихологических феноменах внесла вышедшая в 1993 г. книга «Психотронная война», которая была «предназначена самым широким кругам читателей»” „Например, большую активность проявил «Московский комитет экологии жилища», который проводил «работу с населением Москвы по сбору подписей против «психотронного геноцида» в РФ”.
  63. ↑ A.I. Afonin, M.P. Sychev, Yu. I. Kholodny, Information-Psychological Security and Near-Scientific Activity, 2017, DOI: 10.7463/0617.0001272, Cytat: 30. Vinokurov I., Gurtovoj G. Psikhotronnaia vojna – ot mifov k realiiam [Psychotronic war: from myths – to the realities]. Moscow: Misteriia Publ., 1993..
  64. ↑ Psychotronicy, radiesteci, bioenergoterapeuci. Kościół poparł, władza nie stanęła okoniem [online], Rzeczpospolita [dostęp 2025-02-15].
  65. ↑ Ivan Štampach, Parapsychologie mezi světovými názory [online], Náboženský infoservis, 26 kwietnia 2024 [dostęp 2025-02-14] (cz.).
  66. ↑ To se vysvětlí, soudruzi! (2024) | ČSFD.cz. [dostęp 2025-02-14].
  67. ↑ David Hambling, Psychic Spies, Acid Guinea Pigs, New Age Soldiers: the True Men Who Stare at Goats, „Wired”, ISSN 1059-1028 [dostęp 2025-02-18] (ang.).
  68. ↑ A.B.C. News, Psychic Spies: Any Truth in 'Men Who Stare at Goats?' [online], ABC News [dostęp 2025-02-18] (ang.).
  69. ↑ Roger Luckhurst, The Omega Factor: The Revival of Telepathy in the 1970s, Laurens Schlicht, Carla Seemann, Christian Kassung (red.), Cham: Springer International Publishing, 2020, s. 43–62, DOI: 10.1007/978-3-030-39419-6_3, ISBN 978-3-030-39419-6 [dostęp 2025-02-18], Cytat: … ’s popular investigative book, The Men Who Stare at Goats [2004] was propelled in part … psychotronics back to the late 1950s. Ebon’s idea of a “psychic arms race” – a soft psychotronics (ang.).
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.