Ryszard Walewski

Ryszard Walewski, właściwie Abram Lewi ps. "Jurek" (ur. 17 sierpnia 1906^[1], zm. 1971) – żydowski lekarz, działacz ruchu oporu w getcie warszawskim, członek Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW), uczestnik powstania w getcie warszawskim.

Syn Luizera Lewiego i Róży z domu Jakubowicz. Ojciec był właścicielem fabryki w Kaliszu. W okresie I wojny światowej rodzinny majątek uległ zniszczeniu i rodzina tymczasowo przeniosła się do Łodzi, następnie w 1927 Luizer Lewi zamieszkał w Gdańsku, a jego żona w Otwocku^[1].

W 1926 Ryszard Walewski ukończył gimnazjum męskie Towarzystwa Szerzenia Oświaty Technicznej wśród Żydów. Po zdaniu matury rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. W roku akademickim 1930/31 odbył służbę wojskową. Dyplom magistra filozofii w zakresie historii uzyskał 30 czerwca 1932 r. W 1933 został przyjęty na medycynę Uniwersytecie Warszawskim.

We wrześniu 1939, po inwazji III Rzeszy na Polskę, Walewski znalazł się we Lwowie, który po 17 września był okupowany przez Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. W tym mieście kształcił się we Lwowskim Instytucie Państwowym i pod koniec marca 1940 uzyskał dyplom. Na początku maja 1940 wrócił do Warszawy, by pomagać swojej rodzinie w Otwocku. Od grudnia 1940 r. Walewski przebywał w getcie warszawskim. Pracował jako lekarz rejonowy w części getta obejmującej teren ul. Wołyńskiej, Miłej oraz Zamenhoffa^[2].

Nie przyjęty do Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB) w okresie tuż przed powstaniem w getcie warszawskim został przyjęty do Żydowskiego Związku Wojskowego. Był jednym z nielicznych bojowców ŻZW którzy przeżyli wojnę. Po wojnie w 1948, złożył obszerne zeznania podczas warszawskiego procesu gen. Jürgena Stroopa. Jego relacja przechowywana jest w Instytucie Żabotyńskiego w Tela Awiwie. Według jego przekazu przed powstaniem doszło do podziału terenu getta między ŻZW a ŻOB czego żaden inny uczestnik powstania nie potwierdził.

W lipcu 1943 Walewski opuścił teren getta i ukrywał się po stronie aryjskiej, gdzie był narażony m.in. na szantaże. W 1944 uczestniczył w powstaniu warszawskim. W 1945 wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej, a po 1949 r. do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W 1945 pracował w sanatorium w Otwocku. Od połowy 1945 do 1946 znalazł zatrudnienie w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego, m.in. jako kierownik Wydziału Lekarsko-Sanitarnego Departamentu Więzień i Obozów. Z kolei od 1950 pracował w Państwowym Zakładzie Wydawnictw Lekarskich.

W listopadzie 1957 Ryszard Walewski wyjechał do Izraela. Zamieszkał w Ramat Awiw. W Izraelu pracował jako lekarz, najpierw w Beer Jaakow, a następnie w Ramat Awiw. Działał na rzecz upamiętnienia ofiar Holocaustu. Artykuły poświęcone martyrologii społeczności żydowskiej publikował m.in. w „Ma’ariv”, „Al-ha-Miszamar” oraz „Walce”, która była wydawana przez Komunistyczną Partię Izraela. Ryszard Walewski zmarł w 1971 r.^[3]

Ryszard Walewski zebrał bardzo bogate archiwum. Planował napisanie obszernej historii getta warszawskiego i żydowskiego powstania, co uniemożliwiła ciężka choroba. Finalnie zdążył napisać wspomnienia poświęcone najlepszemu przyjacielowi - Jurkowi Płońskiemu i innym powstańcom z getta. W 1976 pięć lat po śmierci Ryszarda Walewskiego, staraniem jego rodziny i Jerzego Płońskiego ukazało się pierwsze wydanie książki "Jurek" w wydawnictwie "Moreszet w Tel Awiwie, w języku hebrajskim. Zadania opracowania archiwum ojca podjął się prof. dr Avi Valevski. Wydanie polskie staraniem Muzeum Getta Warszawskiego pojawiło się w 2020^[4].

• DominikD. Flisiak DominikD., Świadectwo Ryszarda Walewskiego dotyczące Żydowskiego Związku Wojskowego i powstania w getcie warszawskim, „Almanach Historyczny”, 23 (1), 2021, s. 421–440 .
• Artykuł Dariusz Libionki z Lubelskiego IPN „64 lata po powstaniu w Getcie Warszawskim. O nową historię Żydowskiego Związku Wojskowego” w Biuletynie Do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych „Kombatant” (kwiecień 2007).
• Artykuł Macieja Kledzika „Zapomniani żołnierze ŻZW” dostępny na stronie www.rp.pl (stan na 18 kwietnia 2008 r.). rp.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-28)].