Słownik Murmeliusza

Słownik Murmeliusza (łac. Dictionarius Ioannis Murmellii variarum rerum) – trójjęzyczny słownik zawierający hasła łacińskie, niemieckie i polskie, opublikowany po raz pierwszy w 1528[1][2] w oficynie Hieronima Wietora w Krakowie. W niektórych pracach podany jest rok 1526[3][4]. Był pierwszym wydrukowanym polskim słownikiem w historii[2].

Tytuł

Pełny tytuł słownika jest długi, ponieważ zgodnie z ówczesną manierą autor starał się już w tytule zawrzeć krótki opis zawartości oraz cel jego wydania. Brzmi w całości:

Dictionarius Ioannis Murmellii variarum rerum tum pueris tum adultis utilissimus, cum Germanica atquae Polonica interpretatione, adiecto etiam vocabulorum et capitulorum indice

co współcześnie tłumaczy się jako:

Słownik rozmaitości Jana Murmeliusza, niezwykle pożyteczny zarówno dla młodzieży, jak i dla dorosłych, z przekładem niemieckim i polskim, opatrzony także spisem słów i rozdziałów[2].

Historia powstania

Słownik stanowi przeróbkę podręcznika do nauki języka łacińskiego wraz z polskim uzupełnieniem. Opiera się na pierwszym rozdziale podręcznika pt. Pappa puerorum, autorstwa niderlandzkiego humanisty Jana Murmeliusa[5]. Dictionarius jest częściowo tłumaczeniem oryginału, a częściowo został napisany od nowa na potrzeby polskiej edycji. Autorstwo polskiego wydania słownika Murmeliusza było przedmiotem badań historycznych oraz językoznawczych. Badaczka gwar wieluńskich Honorata Skoczylas-Stawska w połowie lat dziewięćdziesiątych dowiodła, że w polskiej części Dykcjonarza występuje wiele cech językowych charakterystycznych dla gwar ziemi wieluńskiej. Za autora części polskiej uznano Hieronima Spiczyńskiego, zaś niemieckiej – Hieronima Wietora[6].

Słownik wielokrotnie został wydany w XVI i XVII wieku. Pierwsze wydanie słownika miało miejsce w 1528, a trzynaście kolejnych edycji w latach 1533–1626. Z wydania z 1528 zachowało się pięć egzemplarzy, przechowywanych w Polsce, Niemczech i Szwecji. W wydaniach po 1533 układ łacińsko-niemiecko-polski został zastąpiony układem łacińsko-polsko-niemieckim, co wskazuje na wzrost znaczenia języka polskiego wśród potencjalnych odbiorców słownika[2].

Układ słownika

Słownik zawiera w sumie 2444 hasła polskie, liczące łącznie 4366 wyrazów. Na początku słownika umieszczony jest alfabetyczny spis rozdziałów oraz 45-stronicowy alfabetyczny indeks wyrazów łacińskich, ułatwiający dotarcie do słów polskich i niemieckich. Właściwe hasła podzielone są tematycznie na 47 rozdziałów, takich jak np. De Deo et rebus coelestibus (O Bodze i rzeczach niebieskich), De temporibus (O czasiech), De animalium generibus (O zwierzęciach), De libris (O księgach). W obrębie rozdziałów przeważa porządek rzeczowy[2].

Wyrazami hasłowymi są słowa łacińskie. Na drugim miejscu występuje słowo niemieckie, zaś na trzecim – polskie. Przy haśle łacińskim podane są informacje gramatyczne, np. rodzaj gramatyczny, grupa deklinacyjna. Przymiotniki tworzone od rzeczowników stanowią osobne hasła.

Zachowane egzemplarze

Z wydania z 1528 roku zachowało się jedynie 5 egzemplarzy, trzy w Polsce i dwa za granicą[2]:

  • Bibliotece Narodowej w Warszawie,
  • Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie,
  • Bibliotece Ossolineum we Wrocławiu,
  • Staatsbibliothek w Monachium,
  • Bibliotece Uniwersytetu w Uppsali.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Agnieszka Frączek, Ryszard Lipczuk, Słowniki polsko–niemieckie i niemiecko–polskie. Historia i teraźniejszość, Wołczkowo: Oficyna In Plus, 2004, s. 23, ISBN 83-89402-06-8 [dostęp 2024-11-02].
  2. 1 2 3 4 5 6 Walczak 2001 ↓.
  3. ↑ Agnieszka Frączek, Zur Geschichte der deutsch-polnischen und polnisch-deutschen Lexikographie (1772-1868), Tübingen 1999, s. 369 [dostęp 2025-03-03] (niem.).
  4. ↑ A Murmellius-fele latin szojegyzek (węg)
  5. ↑ Wydra 1984 ↓.
  6. ↑ Skoczylas-Stawska 2001 ↓.

Bibliografia

  • Wiesław Wydra: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Ossolineum, 1984, s. 337-338. ISBN 83-04-01568-4.
  • Bogdan Walczak. Słownik Murmeliusza na tle leksykografii polskiej XVI wieku. „Rocznik Wieluński nr 1”, s. 7-16, 2001. Wieluń. 
  • Honorata Skoczylas-Stawska. Cechy dialektalne w języku Hieronima z Wielunia – Spiczyńskiego. „Rocznik Wieluński nr 1”, s. 17-34, 2001. Wieluń. 
  • Dictionarius Ioannis Murmellii variarum rerum. Słowniki dawne i współczesne. Internetowy przewodnik edukacyjny. [dostęp 2012-12-16].
  • Teresa Michałowska: Średniowiecze. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995, s. 332, seria: Wielka Historia Literatury Polskiej. ISBN 83-01-11452-5.
  • Agnieszka Frączek: Zur Geschichte der deutsch-polnischen und polnisch-deutschen Lexikographie (1772-1868). Tübingen: Max Niemeyer, 1999. ISBN 3-484-30993-8.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.