Sat-Okh

Stanisław Supłatowicz

Sat-Okh

Kozak

kapral
Data i miejsce urodzenia	ok. 15 kwietnia 1925 Kanada?
Data i miejsce śmierci	3 lipca 2003 Gdańsk
Przebieg służby
Lata służby	1942–1945
Siły zbrojne	SZP i ZWZ, AK
Jednostki	25 PP AK, 72 PP AK
Główne wojny i bitwy	II wojna światowa
Odznaczenia

Sat-Okh, właśc. Stanisław Supłatowicz, ps. „Kozak” (ur. prawd. 15 kwietnia^[1] 1925 w Kanadzie^[a], zm. 3 lipca 2003 w Gdańsku) – polski pisarz, gawędziarz i artysta, podający się za pół-Indianina^[3] z plemienia Shawnee (polska forma Szawanezi).

Na temat wczesnego życia Supłatowicza nie są znane żadne oficjalne zapisy^[2]. Według własnych, podważanych przez niezależnych badaczy^[6][7][3][8] relacji urodził się w osadzie Indian w dorzeczu rzeki Mackenzie w Kanadzie i wychowywał się wśród Indian w Kanadzie. Miał być synem polskiej uciekinierki z Syberii Stanisławy Supłatowicz oraz wojennego wodza plemienia Szaunisów (Szawanezów) Leoo-Karko-Ono-Ma (Wysokiego Orła), choć w rzeczywistości w języku shawano imię to powinno mieć postać Molspiepelethi, poza tym Szaunisi nie znali dźwięku "r", który nie występuje w językach algonquian^[9]. Natomiast występujący w jego literackim pseudonimie człon "pióro" określa szauniskie słowo mikona (meek o nah – transkrypcja angielska)^[10]. Poza tym, użyte nazewnictwo w rzekomo autobiograficznej powieści "Ziemia Słonych Skał " nie pochodzi z języka Szaunisów^[7].

Według wersji życiorysu spopularyzowanej przez Supłatowicza jego matka Stanisława poślubiła Leona Supłatowicza w Radomiu w początkach XX w., a następnie podążyła za nim na zesłanie na Syberię, gdzie zmarł w Kireńsku. Stanisława została skierowana na Czukotkę, skąd zbiegła do Alaski w 1916 (według innej wersji zesłańcem był ojciec Stanisławy, który towarzyszył jej aż na Alaskę^[4]). Tam zaopiekowało się nią plemię rdzennych mieszkańców i została żoną wodza tej społeczności^[2]. Po tym, jak Stanisława dowiedziała się od cudzoziemca mówiącego po polsku o uzyskaniu przez Polskę niepodległości, podjęła decyzję o powrocie do kraju urodzenia z młodszym synem, zwanym Długie Pióro^[11]. W ten sposób w 1937 lub 1938 roku Supłatowicz przybył wraz z matką do Polski, gdzie matka wyrobiła mu metrykę, w której zmieniła część jego danych, ukrywając jego indiańskie pochodzenie. W tworzonej dokumentacji jako miejsce urodzenia wpisano Aleksiejewkę w Rosji, rok urodzenia zmieniono na 1925, a jako ojca wpisano Leona Supłatowicza, pierwszego męża matki. Po nim otrzymał także nazwisko, natomiast na imię wybrano męską formę imienia matki – Stanisław^[12]. Zamieszkał w Radomiu^[13].

Według ustaleń Dariusza Rosiaka Stanisława Supłatowicz złożyła jednak wniosek o wydanie dowodu osobistego w Radomiu 22 marca 1928^[14].

Według własnej narracji po klęsce polskiej armii w czasie wojny obronnej Sat-Okh podjął naukę na tajnych kompletach oraz zaangażował się w działalność w SZP i ZWZ. W 1940 roku został aresztowany przez gestapo i skierowany do obozu koncentracyjnego w Auschwitz, jednak podczas transportu do obozu wyskoczył z wagonu bydlęcego i uciekł. W czasie ucieczki został ranny, ukrywał się na wsi. Następnie został żołnierzem Armii Krajowej (ps. „Kozak”), walczył w III batalionie 72 pułku piechoty AK w rejonie Częstochowy, w Okręgu AK „Jodła”. Wielokrotnie ranny, za męstwo w walce odznaczony Krzyżem Walecznych^[13]. Po wojnie za przynależność do AK miał być aresztowany i uwięziony. Według jednak Dariusza Rosiaka i Jacka Podsiadły, Supłatowicz dawniej podawał, że od 1944 roku walczył w partyzantce w oddziale Gwardii Ludowej (dowodzonym przez Rosjanina „Lońkę"), a dopiero około 1989 roku zaczął twierdzić, że należał do AK; nie był również nigdy represjonowany przez władze^[7].

W 1945 roku podjął naukę w Centralnej Szkole Oficerów Polityczno-Wychowawczych w Łodzi, której nie skończył, lecz przeniósł się do Marynarki Wojennej i w 1947 roku został zawodowym podoficerem^[7]. Od 1960 roku przez wiele lat pływał jako marynarz na statkach Polskich Linii Oceanicznych, w tym na MS Batory^[7]. Należał do PZPR i od początku był na statkach sekretarzem Oddziałowej Komórki Partyjnej^[7]. Osiadł na stałe w Gdańsku^[13] Wrzeszczu (przy al. Wojska Polskiego)^[15], założył rodzinę^[13].

W 1958 roku zaczął pisać książki odnoszące się do swojej indiańskiej przeszłości, tłumaczone na wiele języków świata. W latach 70. uczestnik licznych spotkań autorskich i telewizyjnych programów dla młodzieży („Teleranek”, „Ekran z bratkiem”). Uważany za jednego z pionierów ruchu indianistów w Polsce, współtwórcę i czołową postać nieformalnego Polskiego Ruchu Przyjaciół Indian (PRPI). Zajmował się także wyrobem indiańskiego rękodzieła, malował, pisał też wspólnie z Yáckta-Oya^[13].

Zmarł na raka trzustki^[16] 3 lipca 2003 roku w Szpitalu Marynarki Wojennej w Gdańsku, a 8 lipca został pochowany na gdańskim Cmentarzu Srebrzysko (rejon X, kwatera II, rząd 4)^[17].

Trzykrotnie żonaty. Jego drugą żoną była Wanda Zaremba (1922–2002). W grudniu 2002 zawarł związek małżeński z Barbarą Ciesielską^[16].

Istnieje sporo nieścisłości dotyczących pochodzenia i biografii Sat-Okha, powstałych również za sprawą niekonsekwentnych wypowiedzi samego Supłatowicza. Np. w jednym z wywiadów utrzymywał, że jego siostra nazywała się Spadająca Gwiazda, podczas gdy we wcześniej wydanych wspomnieniach z dzieciństwa zamieszczonych w opowieści "Ziemia Słonych Skał" z 1958 r. nazywał ją Smukłą Brzozą. Twierdził (co jest odnotowane także w pracy Katarzyny Krępulec Stanisław Supłatowicz. Niezwykła biografia Sat-Okha^[12]), że będąc marynarzem na Batorym spotkał się w Kanadzie z siostrą Spadającą Gwiazdą i szwagrem Donem Eagle, wodzem Mohawków, którzy niedługo później zostali zamordowani przez białych rasistów. W rzeczywistości, ów Don zwał się Carl Donald Bell i był znanym kanadyjskim zapaśnikiem o przydomku ringowym Chief (Wódz) Don Eagle, który w depresji (wg policyjnego protokołu) popełnił samobójstwo w swoim domu w rezerwacie Mohawków Kahnawake pod Montrealem,^[18] zaś rzekoma siostra Sat-Okha to urodzona na Florydzie w 1940 r. Jean Eagle - kelnerka z baru golfowego w rezerwacie - druga żona (lub konkubina) Dona, obwiniana przez tamtejszą społeczność o jego śmierć. Została odnaleziona w spalonym samochodzie na drodze do Deers Mohawk Beach na terenie rezerwatu^[19][20]. St. Supłatowicz opowiadał, że matka, wyrabiając mu w Polsce metrykę, zatroszczyła się, by nie pojawiły się w niej żadne informacje o jego pochodzeniu. Wielu dziennikarzy i reporterów ubarwiało jego historię, dopasowując ją do aktualnych wymogów politycznych lub własnych celów. Niektórzy badacze biografii Sat-Okha kwestionują jego indiańskie pochodzenie, twierdząc, iż urodził się w latach 20. XX w. w Radomiu lub na terenie b. ZSRR. Supłatowicz zaprzeczał tym informacjom^[12]. Natomiast wspomniana wyżej jego domniemana siostra nie mogła być jego krewną, bowiem urodziła się w 1940 r. (zmarła w wieku 28 lat)^[20], a więc już po rzekomym wyjeździe Sata i jego matki z Kanady do Polski.

"Indiańskie" nazewnictwo użyte w jego rzekomo autobiograficznej powieści "Ziemia Słonych Skał", czy to w odniesieniu do imion, nazw zwierząt, czy wtrącanych czasem słówek, nie znajduje się w dostępnych słownikach języka shawano (np. Vocabulary of Shawnee Cummingsa, czy Lexicon Tribe Absente Shawnee), a, co najistotniejsze, również w leksykonach innych języków indiańskich - szczególnie algonkińskich, bo przecież do tej grupy należy mowa Szaunisów.

W roku 2017 ukazała się książka reporterska Dariusza Rosiaka Biało-czerwony. Tajemnica Sat-Okha, w której autor na podstawie swoich dociekań przedstawił krytyczne wnioski wobec indiańskiego pochodzenia Stanisława Supłatowicza^[21][22].

Według Dariusza Rosiaka, pisma urzędowe pochodzące od Supłatowicza zawierają błędy stylistyczne i ortograficzne, pozwalające podawać w wątpliwość autorstwo jego książek^[7]. Sam Supłatowicz ukończył tylko siedem klas szkoły powszechnej oraz kursy wojskowe i zadebiutował w 1956 roku w „Dzienniku Bałtyckim” fragmentem pamiętnika, który Rosiak określił jako „nieporadny”^[7]. Debiutancką powieść Ziemia Słonych Skał z 1958 roku Supłatowicz zadedykował: „Jerzemu Broszkiewiczowi, który pomógł mi opowiedzieć historię mego dzieciństwa”, i według Rosiaka Jerzy Broszkiewicz był jej faktycznym autorem, który zredagował opowieści Sat-Okha, za co według umowy z wydawnictwem otrzymał jedną trzecią honorarium^[7]. Również kolejna powieść Biały mustang została według Rosiaka napisana przez Broszkiewicza^[7]. Dalsze dwie powieści z lat 70. zostały wydane po rosyjsku w ZSRR we współautorstwie z Antoniną Rasułową, a następnie ukazała się tam biografia pisarza we współautorstwie z Nikołajem Wnukiem, oceniana jako propagandowy utwór komunistyczny^[7].

Kolejna powieść w języku polskim: Fort nad Athabaską (1985) została napisana na takiej samej zasadzie we współautorstwie ze Sławomirem Bralem (Yáckta-Oya)^[7]. Według Leszka Michalika, on był faktycznym nieujawnionym autorem kolejnej powieści Głos prerii z 1990 roku na podstawie pomysłu Sat-Okha i otrzymał za to od niego całość honorarium^[7]. Leszek Michalik był według siebie autorem także kolejnej powieści Tajemnica Rzeki Bobrów (1996), której miał być współautorem, lecz została wydana przez Sat-Okha samodzielnie^[23], za co Michalik zarzucił mu publicznie plagiat^[7].

W Wymysłowie niedaleko Tucholi znajduje się prywatne Muzeum Indian Ameryki Północnej im. Sat-Okha^[13].

W 2011 roku rozpisano konkurs na patronów dla tramwajów PESA 120NaG kursujących po Gdańsku. Wśród wybranych postaci historycznych znalazł się także Sat-Okh^[24] (numer boczny 1017)^[25].

W 2016 nadano nazwę „Indiańska Droga Sat-Okha” odcinkowi nowo budowanej drogi trasy S7 biegnącej w granicach gminy Szydłowiec^[26][27][28].

• Ziemia słonych skał (1958)
• Biały mustang (1959)
• Dorogi schodjatsja (w jęz. ros., wspólnie z Antoniną Leonidowną Rasułową) (1973)
• Powstanie człowieka (1981)
• Fort nad Athabaską (wspólnie z Yackta-Oya) (1985)^[29]
• Biały Mustang. Baśnie i legendy indiańskie (1987)^[30]
• Głos prerii (1990)^[31]
• Tajemnica Rzeki Bobrów (1996)^[32]
• Serce Chippewaya (1999)^[33]
• Walczący Lenapa (2001)^[34]

• MargretaM. Grigorowa MargretaM., Polski Beduin i Polak-Indianin – konstrukcje i dekonstrukcje Kazimierza Nowaka i Dariusza Rosiaka, [w:] KatarzynaK. Frukacz (red.), Literatura polska w świecie, t. 7, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2019, s. 199–214 .
• MilenaM. Leszman MilenaM., A Question of Identity in the Life and Works of Sat-Okh (Long Feather), „Forum Filologiczne Ateneum”, 8 (1), 2020, s. 417–425, DOI: 10.36575/2353-2912/1(8)2020.417 .
• MarekM. Paryż MarekM., Polish Literary Depictions of Native Americans in Soviet-Era Adventure Novels, [w:] JamesJ. Mackay, DavidD. Stirrup (red.), Tribal Fantasies: Native Americans in the European Imaginary, 1900–2010, New York: Palgrave Macmillan, 2013, s. 155–172, ISBN 978-1-349-44997-2 .

• Supłatowicz Stanisław w Gedanopedii
• Muzeum im. Sath-Okha
• Stanisław Supłatowicz w Lubimy czytać.pl