Wyrok na Franciszka Kłosa (powieść)

Wyrok na Franciszka Kłosa – powieść Stanisława Rembeka z 1947 roku, stanowiąca jeden z pierwszych utworów polskiej literatury powojennej poświęconych problemowi zdrady i kolaboracji. Zekranizowana pod tym samym tytułem przez Andrzeja Wajdę w 2000 roku.

Narracja w powieści prowadzona jest dwutorowo. Obok narratora wszechwiedzącego występuje narrator pierwszoosobowy (przyjaciel ojca głównego bohatera), który m.in. przybliża czytelnikowi przedwojenne losy Franciszka Kłosa i jego rodziny^[1].

Akcja powieści toczy się w czasie okupacji niemieckiej, w bliżej nieokreślonym miasteczku podwarszawskim, położonym na lewym brzegu Wisły^[2]. Inspiracją do jej powstania była historia autentycznego Franciszka Kłosa, policjanta z Grodziska Mazowieckiego, straconego z wyroku Polskiego Państwa Podziemnego^[3].

Franciszek Kłos pełni służbę jako posterunkowy Policji Państwowej w niewielkim podwarszawskim miasteczku. Jest cichym i skromnym mężczyzną, przykładnym ojcem rodziny oraz praktykującym katolikiem^[4]. Po rozpoczęciu niemieckiej okupacji, wbrew radom rodziny, postanawia podporządkować się zarządzeniom okupanta i zgłosić się do służby w „granatowej policji”^[5]. Chwiejny charakter, żądza uznania, a przede wszystkim, głębokie przekonanie o konieczności posłuszeństwa każdej władzy sprawiają, że Kłos staje się wkrótce jednym z najgorliwszych wykonawców niemieckich poleceń. Bezlitośnie morduje Żydów i zbiegłych konspiratorów, wymusza łapówki od czarnorynkowych handlarzy, pomaga w wywózkach na roboty do Rzeszy^[6]. Wyrzuty sumienia i strach przed karą topi w alkoholu, a potępienie i nienawiść ze strony całego miasteczka tylko podsycają jego morderczy zapał^[7]. Kłos nie zmienia swojego postępowania nawet wówczas, gdy wyrzeka się go matka, a żona opuszcza go wraz z dziećmi. Liczne zbrodnie ściągają na niego w końcu wyrok Polski Podziemnej^[3].

Wyrok na Franciszka Kłosa po raz pierwszy ukazał się drukiem w 1947 roku, w niewielkim prywatnym wydawnictwie Eugeniusza Kuthana. W większym nakładzie powieść wydano dopiero w 1956 roku, staraniem Instytutu Wydawniczego PAX. Utwór przeszedł jednak praktycznie bez echa^[4] i do dziś pozostaje w zasadzie zapomniany – zarówno przez krytykę, jak też szerszą publiczność^[2][8] .

W ocenie Marka Nowakowskiego powieść przez lata pomijano milczeniem, gdyż jej tematyka, poświęcona problemowi zdrady i kolaboracji, „orędownikom bogoojczyźnianych cnót, jak również rzecznikom totalitarnego ładu i porządku […] wydała się herezją niemożliwą do strawienia”. Franciszka Kłosa uznał natomiast za pierwszego antybohatera w polskiej literaturze powojennej^[3].

W ocenie Tadeusza Zubińskiego Wyrok na Franciszka Kłosa jest „najlepszą literacko, bo najprawdziwszą w relacji” powieścią o II wojnie światowej^[8] . Andrzej Wajda także uznał Wyrok na Franciszka Kłosa za jedno z najwybitniejszych dzieł polskiej literatury poświęconych wojnie i okupacji, sytuując powieść Rembeka na jednym poziomie z Medalionami Zofii Nałkowskiej i Proszę państwa do gazu Tadeusza Borowskiego^[9].

Zainteresowanie ekranizacją Wyroku… wykazywał Stanisław Lenartowicz, a także filmowcy niemieccy. Realizację planów Lenartowicza uniemożliwiła jednak peerelowska cenzura, natomiast Rembek nie wyraził zgody na sfilmowanie powieści przez Niemców^[10]. Dopiero w 2000 roku powieść przeniósł na ekrany Andrzej Wajda. W rolę Franciszka Kłosa wcielił się wówczas Mirosław Baka^[10].

• Stanisław Rembek: Wyrok na Franciszka Kłosa. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Agawa”, 2000. ISBN 83-85571-19-1.
  • Marek Nowakowski: O „Wyroku na Franciszka Kłosa”. W: Stanisław Rembek: Wyrok na Franciszka Kłosa. Warszawa: 2000.
• Tadeusz Zubiński. Żurnalizm. „Akant”, 2012-11. 
• Wyrok na Franciszka Kłosa. filmpolski.pl. [dostęp 2014-11-29].