Zębatek
| Scenopoeetes dentirostris[1] | |||
| (E.P. Ramsay, 1876) | |||
 | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj |
Scenopoeetes | ||
| Gatunek |
zębatek | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
 | |||
Zębatek[3] (Scenopoeetes dentirostris) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny altanników (Ptilonorhynchidae). Należy do monotypowego rodzaju Scenopoeetes. Występuje w północno-wschodniej Australii. Osiadły. Bliski zagrożenia.
Systematyka
Gatunek po raz pierwszy opisany przez Edwarda Piersona Ramsaya w roku 1876. Ramsay zaobserwował go w północno-wschodnim Queenslandzie na wysokości ok. 915–1220 m w paśmie górskim Bellenden Ker Range[4], tam też został odstrzelony holotyp. Autor nadał nowemu gatunkowi nazwę Scenopoeus dentirostris[5]. W roku 1891 Elliott Coues ustanowił dla niego rodzaj Scenopoeetes[6], do którego jest współcześnie zaliczany[3][7]. Niekiedy gatunek umieszczany był też w rodzaju Ailuroedus[8]. Nie wyróżnia się podgatunków[8][7], choć proponowano zaliczenie populacji znad rzeki Johnstone River do podgatunku minor, nie jest on jednak uznawany[8].
Etymologia nazwy naukowej: nazwa rodzajowa jest połączeniem słów z języka greckiego: σκηνη skēnē – „scena”, „namiot” oraz ποιητης poiētēs – „twórca”[9]. Nazwa gatunkowa pochodzi z połączenia słów z łaciny: dens, dentis – „ząb” oraz -rostris – „-dzioby” (rostrum – „dziób”)[10].
Charakterystyka
Wymiary i masa ciała
Ciało: 260–280 mm
Skrzydło: 138–157 mm
Ogon: 96–108 mm
Dziób: 28,1–33,0 mm[6]
Masa ciała: 132–199 g (samiec), 157–182 g (samica)[11]
Wygląd zewnętrzny
Osobnik dorosły: Dymorfizm płciowy nieznaczny – samica podobna do samca, ale ma różowo-żółte upierzenie policzka. Sylwetka krępa. Oko z ciemnobrązową tęczówką i czerwonawą obrączką oczną. Dziób czarnobrązowy, jaśniejszy na brzegach i mocny z ostrą, zakrzywioną końcówką (przystosowanie do zjadania liści[11] – zębatek rozdziera je dziobem przed spożyciem[6]). Na dolnej szczęce widoczne ząbkowanie. Pomarańczowo-żółte zajady. Policzki po wewnętrznej stronie czarne. Upierzenie w większości oliwkowobrązowe. Na szyi pióra o delikatnie cynamonowym zabarwieniu. Na spodniej części ciała upierzenie jasne, płowożółte z brązowymi pasmami, ciemniejsze na piersi. Podogonie pokryte jasnobrązowymi prążkami. Nogi szarozielone. U młodszych osobników dziób jaśniejszy, brązowy. Wnętrze dzioba jasnopomarańczowe. Tęczówka jasna, szarobrązowa. U dojrzewającego samca ciemnieją policzki.
Osobnik młodociany: widoczne resztki szarego puchu na głowie, kuprze i w okolicy nóg. Na bokach szyi widoczne łaty bez piór. Policzki bladopomarańczowe. Grzbiet szarozielonkawy. Spodnia część ciała w większości o płowej barwie z szarymi elementami, jaśniejsza na szyi. Dziób szary.
Występowanie
Środowisko
Zamieszkuje tropikalne lasy deszczowe położone na wyżynach. Występuje na poziomie 600–900 m, sporadycznie do 1600 m; zimą niektóre osobniki (prawdopodobnie niedojrzałe płciowo) schodzą niżej, niekiedy aż do poziomu morza[11].
Zasięg występowania
Gatunek endemiczny dla Australii. Spotykany na północnym wschodzie stanu Queensland[11][6]. Osiadły[11].
Pożywienie
Do głównych elementów diety należą liście (zwłaszcza zimą) i owoce, przede wszystkim gatunków Syzygium johnsonii, Elaeocarpus foveolatus, Symplocos cochinchinensis, Acronychia acronychioides, Ficus watkinsiana, Ficus destruens i Ripogonum album. Przedstawiciele tego gatunku spożywają również nasiona, kwiaty i łodygi roślin. Jedzą również owady i pająki[11][6].
Tryb życia i zachowanie
Spotykany zazwyczaj pojedynczo, w parach lub niewielkich grupach. Wydawane przez niego odgłosy można usłyszeć podczas okresu godowego (samce są najbardziej aktywne od września do grudnia). W pozostałych częściach roku są cichsze i ukrywają swoją obecność[6].
Głos
Szeroka gama dźwięków, m.in. świszczące i chrapliwe piski samca, gwizdanie, pojedyncze kwiczenia[11]. Może imitować odgłosy charakterystyczne dla innych gatunków ptaków, np. graliny srokatej, fletówki żółtobrzuchej, krogulca australijskiego, miodojada ciemnego i szkarłatki królewskiej. Potrafi naśladować również świerszcze, żaby i rudawki. Dzięki adaptacji w obrębie krtani dolnej może śpiewać dwoma głosami jednocześnie[6][12].
Rozród
Gatunek poligamiczny – podczas jednego okresu godowego samce łączą się w pary z wieloma samicami. Wyprowadzany jeden lęg w ciągu roku[6]. Sezon rozrodu trwa zwykle od września do stycznia. Okres godowy najczęściej rozpoczyna się w sierpniu lub we wrześniu, ale może zacząć się wcześniej, jeśli dostępna jest wystarczająca ilość pożywienia. Najwięcej jaj składanych jest w listopadzie i grudniu[11].
Okres godowy
Toki: samiec przygotowuje i dekoruje owalny lub okrągły teren (najczęściej ten sam każdego roku) o średnicy od jednego do dwóch i pół metra. Do przyozdobienia tego obszaru zębatek używa liści o długości 30–40 cm odwróconych jaśniejszą stroną do góry. Miejsca wybierane do tego celu znajdują się najczęściej w miejscach lasu o mniej gęstej roślinności i na lekkich zboczach. Podczas okresu godowego samiec siada na gałęzi drzewa nad swoim terenem i śpiewa seriami trwającymi ok. 45 minut z głową odchyloną do tyłu oraz nastroszonymi piórami na gardle. Gdy pojawi się samica, zębatek ląduje na ziemi i ukrywa się za drzewem, zza którego wychyla się, by sprawdzić, w którym miejscu znajduje się potencjalna partnerka. Kiedy samica zbliża się do jego kryjówki, samiec wyskakuje zza drzewa. Następnie otwiera dziób i stroszy pióra na gardle w celu ukazania kontrastu kolorystycznego między czarnym wnętrzem dzioba a jasnymi piórami[13]. Jednocześnie skacze na boki oraz macha ogonem i jednym lub dwoma skrzydłami. Stopniowo zmniejsza dystans między sobą a samicą, po czym następuje kopulacja, w trakcie której samiec wydaje trzeszczące dźwięki[12][6].
Habitat: gniazdo na wysokości od 10 do 30 metrów nad ziemią, zwykle niewidoczne od dołu.
Gniazdo: budowane przez samicę. Postać płytkiej platformy z suchych gałązek wyścielonej cienkimi pnączami.
Okres lęgowy
Jaja: 1–2 w lęgu. Owalny kształt i jednolity, kremowy kolor. Przeciętny wymiar jaja to 42 na 28 mm.
Wysiadywanie: wysiaduje tylko samica.
Pisklęta: pokryte gęstym, ciemnoszarym puchem. Wnętrze dzioba bladopomarańczowe, zajady żółte. Tęczówka szara. Dziób szary, ciemniejszy na końcówce. Samica karmi je przede wszystkim owocami i owadami[6].
Status
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) od 2022 roku uznaje zębatka za gatunek bliski zagrożenia (NT – near threatened); wcześniej klasyfikowała go jako gatunek najmniejszej troski (LC – least concern). Liczebność populacji została oszacowana na 19 000 – 460 000 (najlepsze oszacowanie 239 500) dorosłych osobników. Trend liczebności populacji uznaje się za spadkowy[2].
Przypisy
- 1 2 Scenopoeetes dentirostris, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- 1 2 Scenopoeetes dentirostris, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- 1 2 Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Ptilonorhynchidae Gray,GR, 1841 - altanniki - Bowerbirds (wersja: 2021-01-16). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-12-28].
- ↑ J. del Hoyo, A. Elliott & D.A. Christie (red.): Handbook of the Birds of the World. Cz. 14: Bush-shrikes to Old World Sparrows. Barcelona: Lynx Edicions, 2009, s. 394. ISBN 978-84-96553-50-7. (ang.).
- ↑ E. Pierson Ramsay. List of Birds met with in North-eastern Queensland, chiefly at Rockingham Bay. „Proceedings of the Zoological Society of London”, s. 591–593, 1875. (ang.).
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 CSIRO (Australia), Bowerbirds, Collingwood, Vic.: CSIRO Pub, 2008, ISBN 978-0-643-09420-8, OCLC 212842766.
- 1 2 F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): IOC World Bird List (v11.2). [dostęp 2021-12-28]. (ang.).
- 1 2 3 Tooth-billed Bowerbird (Scenopoeetes dentirostris). IBC: The Internet Bird Collection. [dostęp 2020-11-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-07)]. (ang.).
- ↑ Scenopoeetes, [w:] The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2021-12-28] (ang.).
- ↑ dentirostris, [w:] The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2021-12-28] (ang.).
- 1 2 3 4 5 6 7 8 C. Frith & D. Frith: Tooth-billed Bowerbird (Scenopoeetes dentirostris), version 1.0. [w:] Birds of the World (red. J. del Hoyo, A. Elliott, J. Sargatal, D.A. Christie & E. de Juana) [on-line]. Cornell Lab of Ornithology, Ithaca, NY, USA, 2020. [dostęp 2025-04-18]. (ang.).
- 1 2 The Epitome of Bird Behavior; the Australian Bowerbirds: Part 2, [w:] NatureScapes.net [online] [dostęp 2019-06-25].
- ↑ Clifford B. Frith, Dawn W. Frith, Courtship Display of the Tooth-billed Bowerbird Scenopoeetes dentirostris and its Behavioural and Systematic Significance, „Emu - Austral Ornithology”, 93 (3), 1993, s. 129–136, DOI: 10.1071/MU9930129, ISSN 0158-4197 [dostęp 2019-06-25].
Linki zewnętrzne
- Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).