Zamek w Łowiczu

Zamek w Łowiczu

Zamek Prymasowski

Zamek w Łowiczu około 1615 roku
Państwo	Polska
Miejscowość	Łowicz
Adres	Zamkowa 1
Typ budynku	ruiny zamku
Styl architektoniczny	gotyk, renesans, barok
Inwestor	arcybiskupi gnieźnieńscy
Rozpoczęcie budowy	połowa XIV w.
Zniszczono	1657, 1822
Właściciel	prywatny
Położenie na mapie Polski Zamek w Łowiczu
52°06′37,9″N 19°55′44,9″E/52,110528 19,929139

Zamek w Łowiczu – ruiny zamku arcybiskupów gnieźnieńskich zbudowanego w XIV wieku. Od XV do końca XVIII wieku najważniejszą rezydencją arcybiskupów gnieźnieńskich (prymasów Polski). Położony na obrzeżach Łowicza przy przejściu przez Błota Łęczyckie traktu drogowego z Gniezna do Warszawy oraz z Torunia do Lwowa.

Zamek po raz pierwszy wzmiankowany był w 1359 roku, a rozkazał go zbudować arcybiskup gnieźnieński Jarosław Bogoria Skotnicki^[1]. Początkowo było to kamienno-ceglane założenie składające się z muru obronnego na planie czworoboku (o boku 31-34 m) oraz wysuniętej od wschodu czworobocznej wieży bramnej (o bokach 18 x 10 m)^[2]. Wewnątrz murów od strony północnej zbudowano budynek o szerokości około 13 m, a od południa budynek o szerokości 10 metrów (być może z wieżą od wschodu)^[3]. Dziedziniec miał wymiary 23 x 10 m^[4]. Zamek otaczała fosa oraz wał, który zaczęto wznosić około 1351 roku^[1]. Tę część opisywano jako zamek wysoki (arx superior). Zamek ten był kilkukrotnie oblegany przez wojska książąt mazowieckich Siemowita III i Siemowita IV w latach 1381, 1382, 1411-1412, ale był wtedy na tyle silną warownią, że nie został zdobyty^[1]. W XV wieku od wschodu powstało podzamcze (opisywane także jako zamek niższy - castrum inferior)^[3]. W 1480 roku na zamku zmarł arcybiskup Jakub z Sienna, a w 1493 roku zmarł na zamku prymas Zbigniew Oleśnicki.

W 1. połowie XVI wieku w czasach arcybiskupa Jana Łaskiego zamek górny przebudowano w stylu renesansowym. W tym okresie zamek niższy także otoczono murem. Arcybiskup Mikołaj Dzierzgowski w latach 1545-1559 polecił zbudować zewnętrzny nieregularny mur zamku wysokiego oraz odbudował zamkową kaplicę św. Barbary mieszczącą się w wieży. Otaczający wysoki zamek mur wzmacniały dwie wieże - okrągła i kwadratowa. W 1573 roku arcybiskup Jakub Uchański na terenie zamku dolnego rozpoczął budować renesansowy pałac z arkadową fasadą zwieńczoną attyką i renesansowymi krużgankami^[3]. Pałac ten ukończył w 1585 roku Stanisław Karnkowski. Zamek z tego okresu przedstawia sztych w atlasie Brauna i Hogenberga.

Na przełomie XVI i XVII w. całe założenie otoczono wałem ziemnym. Około 1621 roku fortyfikacje zmodernizowano i dobudowano bastiony. Za czasów arcybiskupa Jana Wężyka przebudowano wieżę bramną, wieńcząc ją nowym hełmem i instalując na niej zegar^[5].

Podczas Potopu polska załoga zamku poddała go Szwedom w dniu 4 września 1655 roku. Karol X Gustaw po zwiedzeniu zamku podjął decyzję o przekształceniu go w twierdzę, której komendantem został Joachim de Radike^[6]. Wg częściowo zrealizowanego projektu miały powstać cztery narożne bastiony, piatta forma od północy, dzieło rogowe od północy i rawelin od południa^[5]. W kwietniu 1656 roku wojska polskie zajęły miasto i bez powodzenia oblegały wzmocniony bastionami przez Szwedów zamek i broniony przez załogę pod dowództwem Izraela Riederhielma^[7]. Kolejne oblężenie, także bez powodzenia, prowadził w maju 1656 roku Jerzy Sebastian Lubomirski. W sierpniu 1656 roku Karol X Gustaw i elektor Fryderyk Wilhelm zatrzymali się na zamku i wzmocnili załogę pod dowództwem pułkownika Torneskioldha^[7].W 1657 roku Szwedów wsparli Węgrzy Jerzego Rakoczego. W czerwcu 1657 roku Szwedzi po opuszczeniu zamku wysadzili go w powietrze^[6]. W latach 1666–1670 zamek został odbudowany przez prymasa Mikołaja Prażmowskiego. Kolejne prace prowadził prymas Jan Wydżga, jednak po jego śmierci w 1685 roku zamek został obrabowany i zdewastowany^[5]. Po 1688 roku wyremontował go prymas Micha Radziejowski i już dwa lata później gościł na zamku króla Jana III Sobieskiego z dworem.

Po 1723 roku prymas Teodor Potocki wyremontował zamek górny. Zamek został poważnie uszkodzony podczas konfederacji barskiej i następnie częściowo rozebrany^[3]. W 1761 roku w oficynie zamkowej umieszczono drukarnię prymasowską. W 1766 roku na zamku otworzono archiwum grodzkie. W 1787 roku prymas Michał Poniatowski uruchomił na zamku manufakturę płótna, której dyrektorem był Francuz Nadal de Sobreville, a po nim Andrzej Zawadzki. W 1791 roku manufaktura dawała pracę 4 tys. osób^[8]. Po zajęciu zamku przez wojska pruskie 1 marca 1793 roku manufakturę zlikwidowano, a w pomieszczeniach zamku zakwaterowano pruskich żołnierzy, umieszczono magazyn amunicji i zboża^[8]. Około 1818 roku inżynier Jan Groffe uznał, że zamek można po remoncie przystosować na koszary dla pułku polskiej kawalerii, gdyż składa się z parteru i dwóch pięter pokrytych dachem, piwnic i oficyny^[8]. Po rozpoczęciu prac dla wojska główny gmach zamku wraz z oficyną zostały między 1819-1822 rokiem nielegalnie rozebrane na polecenie posła i prezesa rady miejskiej Antoniego Zawadzkiego, który zbudował z materiału rozbiórkowego trzy prywatne kamienice^[8]. W 1822 roku część detali zamkowych została wykorzystana przez generała Stanisława Klickiego do ozdobienia swojej rezydencji w Łowiczu.

W XIX w. przez tereny zamkowe poprowadzono drogę dzieląc je na dwie części.

W 1917 r. na obszarze zajmowanym niegdyś przez zamek górny Niemcy założyli cmentarz wojenny, na którym chowano głównie poległych w czasie walk w 1914 r. Upamiętnia to krzyż znajdujący się na terenie ruin zamkowych^[3].

Od 1927 roku na terenie zamku umieszczono składy wojskowe. Po 1945 roku teren zamku przecięto szosą drogową.

Z zamku zachowały się częściowo fosy i wały bastionów oraz relikt pochodzącego z XVI w. muru zewnętrznego zamku górnego. Na jego terenie wzniesiono trzy stylizowane budynki. Teren zamku od 1992 roku jest własnością Wojciecha Groneckiego, który udostępnia go dla zwiedzających po umówieniu się^[9].

• Kajzer Leszek, Salm Jan, Kołodziejski Stanisław, Leksykon Zamków w Polsce, wyd. 2, Warszawa: Arkady, 2022, s. 541-542, ISBN 978-83-213-5213-8, OCLC 830274915 (pol.).
• Augustyniak Jerzy, Archeologia o zamku w Łowiczu, Spotkania z Zabytkami, 2001, nr 6, s 17-19.
• Kobojek Elżbieta, Pietrzak Janusz, Zamek arcybiskupi w Łowiczu i jego umocnienia ziemne na tle środowiska przyrodniczego pradoliny Bzury, [w:] Domańska L., Kittel P., Forysiak J. (red.), Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji osadnictwa, Poznań 2009 (Środowisko - Człowiek - Cywilizacja, t. 2), s. 265-278.
• Nierychlewska Anna, Zamki dwory województwa rawskiego w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych, Łódź 2013 (Monografie Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, nr 10), s. 233–246.
• Puget Wanda, Łowicz - zamek prymasowski, [w:] Pałace i dwory w dawnym województwie rawsko-mazowieckim, t. 1, Warszawa 1995, s. 15-51.
• Puget Wanda, Zamek w Łowiczu w okresie swej świetności. Działalność budowlana arcybiskupów w świetle dokumentów, Łowicz 1989.
• Słomski Michał, Zamek arcybiskupów gnieźnieńskich w Łowiczu i jego funkcje w średniowieczu i początkach nowożytności, „Teka Historyka. Materiały Studenckiego Koła  Naukowego Historyków Uniwersytetu Warszawskiego”, 47 (2014), s. 7–29.
• Świątkiewicz P., Badania sondażowe umocnień ziemnych zamku arcybiskupów w Łowiczu w 1993 r., „Prace i Materiały Muzeum Miasta Zgierza”, 8 (1997), s. 201–216.