Zamek w Sztumie
 nr rej. A-1864 z 23.07.2010 | |
 Skrzydło mieszkalne zamku w Sztumie | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Galla Anonima 16, 82-400 Sztum |
| Typ budynku | |
| Styl architektoniczny | |
| Rozpoczęcie budowy |
po 1377 |
| Ukończenie budowy |
pocz. XV w. |
| Ważniejsze przebudowy |
1415–1420, |
| Pierwszy właściciel | |
| Obecny właściciel |
Muzeum Zamkowe w Malborku |
Położenie na mapie Sztumu  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa pomorskiego  | |
Położenie na mapie powiatu sztumskiego  | |
Położenie na mapie gminy Sztum _location_map.png) | |
 53°54′54″N 19°02′24″E/53,915000 19,040000 | |
Zamek w Sztumie – średniowieczny zamek krzyżacki w Sztumie w województwie pomorskim położony nad Jeziorem Sztumskim (Zajezierskim), mieszczący się przy ulicy Galla Anonima. W przeszłości pełnił funkcje siedziby wójta zakonnego, a także rezydencji wielkiego mistrza, dostojników zakonu oraz zakonnych gości.
Historia
Zamek zbudowany w stylu gotyckim przez zakon krzyżacki po 1377 roku[1] na planie wielokąta z trzema wieżami. Z początkiem założenia wiąże się fundację fortalicium w Sztumie, której dokonał książę austriacki Albrecht III Długowłosy, po zbrojnej wyprawie u boku Winricha von Kniprode przeciwko pogańskim Żmudzinom i Litwinom w 1377 roku. Zamek budowano od 1380 do początku XV wieku[2]. Zamek był siedzibą wójta krzyżackiego i z uwagi na bliską odległość od Malborka bardzo częstym miejscem wypoczynku Wielkich Mistrzów Krzyżackich[2]. W 1410 po bitwie pod Grunwaldem przejęły go wojska polskie, a następnie odzyskały oddziały krzyżackie pod wodzą Heinricha von Plauena. Wówczas zniszczeniu uległa najwyższa, zachodnia wieża zamku.
Podczas wojny trzynastoletniej w 1454 roku, sztumski zamek przeszedł w ręce pierwszego starosty, gubernatora Prus Jana Bażyńskiego. Wkrótce jednak wrócił we władanie Krzyżaków. Na mocy II pokoju toruńskiego stał się siedzibą polskich starostów, w latach 1468–1772, wśród których znaleźli się przedstawiciele rodu Bażyńskich, Czemów, Guldensternów i Bielińskich.
Zamek był zdobywany i okupowany podczas wojen polsko-szwedzkich w XVII wieku. Miał być schronieniem dla Gustawa II Adolfa po zwycięskiej dla Polski bitwy pod Trzcianą, a po rozejmie w Starym Targu tymczasowo trafił pod zarząd elektora brandenburskiego Jerzego Wilhelma. Licznych zniszczeń i grabieży dokonano podczas potopu szwedzkiego w latach 1655–1660. Mimo napraw prowadzonych przez siedemnastowiecznych starostów z rodziny Guldensternów, zamek zdobyty przez Szwedów po raz trzeci w 1703 roku, ulegał postępującej dewastacji.
.jpg)
W 1772 roku, w wyniku I rozbioru Polski, zamek przeszedł pod panowanie pruskie. Został wówczas częściowo rozebrany i zaadaptowany przez władze pruskie na siedzibę Zarządu Dóbr Skarbowych. W końcu XVIII i w XIX wieku rozebrano m.in. wieżę w narożu północno-wschodnim, część skrzydła wschodniego z dawnym domem wielkich mistrzów, budynki gospodarcze, skrzydło zachodnie, część murów wieży bramnej i bramy wjazdowej. Osuszono i zagospodarowano tereny dawnej fosy otaczającej zamek. Przebudowano skrzydło południowe na potrzeby intendentury i siedziby sądu. W 1824 roku sąd przeniesiono do skrzydła wschodniego.
Od lat sześćdziesiątych XIX wieku zamek stał się przedmiotem badań architektonicznych[3], na podstawie których powstały pierwsze opracowania[4]. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych XIX wieku przebudowie uległo skrzydło południowe, a w północno-wschodniej części zamku wzniesiono budynki dla sądu, prokuratury, więzienia i mieszkań urzędników. Elewacjom skrzydła wschodniego nadano neogotyckie formy. Na przełomie XIX i XX wieku powstał wolnostojący dom mieszkalny dla kierownictwa i pracowników sądu, a w skrzydle południowym zamku umieszczono przytułek dla sierot fundacji Kalksteina, prowadzony przez siostry Katarzynki z Braniewa.
.jpg)
Po II wojnie na zamku znajdował się sąd powiatowy i prokuratura. Od początku lat siedemdziesiątych funkcjonowało tu Muzeum Powiśla, a w latach dziewięćdziesiątych Sztumskie Centrum Kultury. Na przełomie 2017 i 2018 zamek w Sztumie stał się siedzibą oddziału Muzeum Zamkowego w Malborku[5].
Galeria
Widok zamku od strony południowo-zachodniej
Baszta w narożniku północno-zachodnim, tzw. wieża więzienna
Ostrołukowe wnęki w przyziemiu przejazdu bramnego
Przypisy
- ↑ S. Jóźwiak, J. Trupinda, Zamek krzyżacki w Sztumie w świetle źródeł pisanych [w:] 600 lat Sztumu. Studia z dziejów miasta i parafii św. Anny, red. A. Starczewski, R. Biskup, Sztum 2017, s. 22–44
- 1 2 Christofer Herrmann, Mistrz Jan – architekt Pałacu Wielkich Mistrzów na zamku malborskim. "Oeuvre" i oryginalny styl wybitnego mistrza budowlanego działającego między 1375 a 1406 r., „Studia z Dziejów Średniowiecza” (26), 2023, s. 61–85, DOI: 10.26881/sds.2023.26.03, ISSN 2544-2562 [dostęp 2024-06-25].
- ↑ Rudolf Bergau, Die Reste mittelalterlicher Baukunst in Stuhm, „Zeitschrift für Bauwesen”, 19, 1869, s. 405-414.
- ↑ Max Toeppen, Zur Baugeschichte der Ordens- und Bischofs-Schlösser in Preußen, „Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins”, 4, 1881, s. 83-127.
- ↑ Zamek w Sztumie filią Muzeum w Malborku. W niedzielę przekazanie kluczy
Bibliografia
- Sławomir Jóźwiak, Janusz Trupinda: Zamek krzyżacki w Sztumie w średniowieczu w świetle źródeł pisanych [w:] 600 lat Sztumu: studia z dziejów miasta i parafii św. Anny / pod redakcją Radosława Biskupa i Andrzeja Starczewskiego, Wydawnictwo Bernardinum, Pelplin 2017, ISBN 978-83-8127-018-2.