Archiwum Państwowe w Płocku

W Płocku jako ważnym ośrodku administracyjnym już od czasów pierwszych Piastów wytwarzano materiały archiwalne. W swojej historii miasto było kolebką Królestwa Polskiego, częścią Rzeczpospolitej Obojga Narodów, Księstwa Warszawskiego, a także siedzibą zaborczych władz pruskich oraz rosyjskich władz gubernialnych. Wszystko to przyczyniło się do powstania w Płocku i terenach Mazowsza Płockiego sporej ilości dokumentacji.

W pierwszej kolejności były to głównie dokumenty takie jak księgi grodzkie, ziemskie, księgi sądu książęcego, przywileje oraz lauda sejmikowe. Były one przechowywane na zamku w Płocku, stąd w historiografii nazywa się je Płockim Archiwum Zamkowym^[3].

Od czasów staropolskich w mieście działało także archiwum miejskie, w którym gromadzono wszelkie dokumenty dotyczące funkcjonowania miasta. Początkowo były to przywileje, a następnie dokumenty związane z samorządem takie jak księgi miejskie, ławnicze, radzieckie czy wójtowskie^[3].

Obok archiwów świeckich funkcjonowały tutaj również archiwa kościelne diecezji płockiej. Za sprawą biskupa płockiego Antoniego Nowowiejskiego w 1922 r. połączono wszystkie archiwa kościelne tworząc Płockie Archiwum Diecezjalne.

W 1825 r. w mieście utworzono Archiwum Akt Dawnych przy Trybunale Cywilnym w Płocku^[4], którego zadaniem było przejęcie najdawniejszych archiwaliów z archiwum zamkowego i archiwum miejskiego. W 1880 r. przechowywany przez nie zasób przekazano do Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie^[4].

Funkcjonująca w mieście Płocka Komisja Wojewódzka, a później Płocki Rząd Gubernialny i Kancelaria Gubernatora Płockiego wytwarzały dokumentację na potrzeby administracyjne państwa, którą przechowywały w swoim archiwum. Dlatego jeszcze przed formalnym odzyskaniem przez Polskę niepodległości, 31 lipca 1918 r. Rada Regencyjna Królestwa Polskiego wzięła pod opiekę państwa zbiory archiwalne i wydała reskrypt o Organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaljami^[5], w którym włączyła w struktury nowo powstałych archiwów państwowych tzw. archiwum miejscowe w Płocku obejmujące swoim zakresem tereny guberni płockiej. W ten sposób zabezpieczono zgromadzone już materiały archiwalne bez konieczności ich przewożenia oraz kontynuowano gromadzenie i ewidencjonowanie innych akt po administracji rosyjskiej, które były wówczas w centrum uwagi polskich władz. Po restytucji państwa polskiego 7 lutego 1919 r. dekretem naczelnika państwa o Organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaljami^[6] potwierdzono prawomocnie reskrypt z 1918 r. potwierdzając powołanie do życia obok zaledwie kilku innych (w Piotrkowie Trybunalskim, Lublinie i Lwowie) Archiwum Państwowego w Płocku.

Swoją działalność Archiwum Państwowe w Płocku rozpoczęło w sierpniu 1919 roku, jego pierwszym kierownikiem został płocki nauczyciel Stefan Rutski. Archiwum początkowo mieściło się w gmachu obecnego Liceum Ogólnokształcącego im. St. Małachowskiego. Później w 1929 r. siedzibę przeniesiono do lokalu na parterze obecnego gmachu Delegatury Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego w Płocku, przy ulicy Kolegialnej 15. Na fali Wielkiego kryzysu w 1932 r. zaplanowano likwidację placówki, ostatecznie nie doszła ona jednak do skutku. Kres działalności Archiwum Państwowego w Płocku przyniósł wybuch II wojny światowej. Niemcy zlikwidowali archiwum, a zgromadzony przez nie zasób w całości przekazali do Prowincjonalnego Archiwum w Królewcu. Po powojennej pożodze ocalało jedynie około 30% akt z zasobu archiwum, głównie dzięki zabezpieczeniu ich przez wojska radzieckie. Pierwotnie trafiły one do Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, na szczęście w kolejnych latach po wojnie były stopniowo zwracane do Płocka^[4].

Na mocy zarządzenia Ministra Oświaty z 21 lipca 1950 archiwum przekształcono w powiatowy oddział wojewódzkiego archiwum państwowego dla województwa warszawskiego, którym było wówczas Archiwum Akt Nowych^[7]. Następnie dekretem z 29 marca 1951 r. w wyniki powołania do życia archiwów centralnych z siedzibą w Warszawie dokonano zmiany w strukturze i przemianowano nazwę archiwum na Powiatowe Archiwum Państwowe w Płocku^[8]. Jednak już kilka lat później na mocy zarządzenia nr 17 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 15 czerwca 1953 r. zostało zlikwidowane, a od 1 lipca zaczęło działać jako Oddział Terenowy Archiwum Wojewódzkiego w Warszawie^[9]. Archiwum wojewódzkim zostało wtedy Warszawskie Archiwum Miejskie wciągnięte do sieci archiwów państwowych na mocy zrządzenia nr 91 prezesa Rady Ministrów z 8 czerwca 1951 r.^[10] W zgodzie z tym zarządzeniem oddział terenowy w Płocku przejął zasób archiwum miejskiego w Płocku^[9].

Archiwum od samego początku borykało się z problemami lokalowymi i tułało się po różnych lokalach w mieście. Dopiero w 1972 r. uchwałą Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Płocku przyznano z przeznaczeniem na siedzibę Oddziału Terenowego w Płocku zabytkowy spichlerz, w którym obecnie mieści się archiwum. Kolejne ważne zmiany organizacyjne przyniosła reforma administracyjna kraju. Utworzenie województwa płockiego spowodował zmiany w państwowej sieci archiwalnej. Terenowy Oddział Archiwum m.st. Warszawy i Województwa Warszawskiego w Płocku został przemianowany na Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Płocku i otrzymał swoją ekspozyturą w Łęczycy^[11]. Obejmowało ono swoim zasięgiem nowo powstałe województwo. Kolejna kosmetyczna zmiana w nazwie archiwum wiązała się z wejściem w życie ustawy z 14 lipca 1983 roku o Narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, w której pominięto zwrot "wojewódzkie" w nazwach archiwów. Sytuacja ta trwała do grudnia 1991 r. kiedy zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z 7 listopada 1991 r. Archiwum Państwowe w Płocku, stało się ponownie tym razem Oddziałem Archiwum Państwowego m. st. Warszawy^[12].

Zgodnie z zarządzeniem nr 8 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 1 września 1994 r. zostały zlikwidowane oddziały zamiejscowe Archiwum Państwowego m.st. Warszawy w: Płocku, Łęczycy i Kutnie. W ich miejsce powołano na mocy rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 25 lipca 1994 r. samodzielne Archiwum Państwowe w Płocku z dwoma oddziałami zamiejscowymi: w Kutnie i Łęczycy^[9][13]. W tym kształcie funkcjonuje do dzisiaj.

• Stefan Welamin Rutski (1919-1922),
• Stanisław Zgliczyński (1922-1932),
• Władysław Prawdzik (1932-1935),
• Jerzy Frankenstein (1935-1938),
• dr Marian Witkowski (1938-1939),
• likwidacja w okresie II wojny światowej (1939-1945),
• Wacław Pukas (1951),
• Jan Józef Wańkiewicz (1952-1961),
• Czesława Gąska (1962-1991),
• dr Anna Maria Stogowska (1991-2001),
• Leszek Franciszkiewicz (2001-2013),
• dr Tomasz Piekarski (od 2013).

gminy powiatu płockiego, sierpeckiego oraz gostynińskiego, a także gmina Czerwińsk nad Wisłą powiatu płońskiego oraz gmina Iłów powiatu sochaczewskiego.

gminy powiatu kutnowskiego oraz gmina Kiernozia powiatu łowickiego.

gminy powiatu łęczyckiego: Łęczyca (wiejska i miejska), Daszyna, Witonia, Piątek oraz Góra św. Małgorzaty.