Baudienst

Baudienst im Generalgouvernement (Służba Budowlana w Generalnym Gubernatorstwie) – jedna z form pracy przymusowej zorganizowana przez niemieckie władze okupacyjne dla Polaków i Ukraińców w Generalnym Gubernatorstwie.

Oficjalnie rozpoczęła działalność 20 maja 1940, faktycznie zaś pierwszy jej oddział przystąpił do pracy 22 maja 1940^[1]. Jej formalne utworzenie jako instytucji GG nastąpiło na podstawie zarządzenia Generalnego Gubernatora Hansa Franka z 1 grudnia 1940^[2]. Do maja 1941 obejmowała zasięgiem wyłącznie dystrykt krakowski, następnie także dystrykt radomski i lubelski, a od września 1941 nowo utworzony Dystrykt Galicja, natomiast nigdy nie została wprowadzona w dystrykcie warszawskim^[3]. Organizatorem i kierownikiem SB był przez cały okres jej funkcjonowania oberarbeitsführer Heinrich Hinkel (1892–1950)^[4].

Wszystkimi placówkami Służby Budowlanej kierowali Niemcy oddelegowani do tych zadań ze Służby Pracy Rzeszy. Rekrutacja odbywała się na zasadzie poboru niektórych roczników spośród zamieszkałych w Generalnym Gubernatorstwie mężczyzn w wieku 18–60 lat, głównie bezrobotnych lub osób bez stałego zatrudnienia oraz w drodze dobrowolnych zgłoszeń poprzez urząd pracy. Okres odbywania Służby Budowlanej trwał początkowo 3–6 miesięcy, a od końca 1941 do roku (mógł być w razie potrzeby przedłużony)^[5]. Z czasem władze hitlerowskie grupowały robotników w obozach mieszkalnych. Było to spowodowane masowym uchylaniem się powołanych do Baudienstu młodych ludzi od słabo płatnej (żołd wynosił 1 złoty dziennie^[6]) i wyczerpującej pracy fizycznej (prace melioracyjne, budowa dróg i linii kolejowych, a od 1943 praca w przemyśle zbrojeniowym). Osadzanie w strzeżonych obozach stało się powszechną regułą na przełomie lat 1942–1943. Żydów, jako objętych systemem pracy przymusowej, do Baudienstu nie powoływano. Również volksdeutsche nie brali udziału w tej formacji. Dla Ukraińców i członków Goralenvolku były organizowane odrębne jednostki.

Baudienst dzielił się na:

• Polnischer Baudienst (Polska Służba Budowlana),
• Ukrainischer Heimatdienst (Ukraińska Służba Krajowa),
• Goralischer Heimatdienst (Góralska Służba Krajowa)^[7].

Hans Frank objaśniał działalność Służby Budowlanej jako społecznie użyteczną. W przemówieniu dla akredytowanych przedstawicieli prasy zagranicznej w Berlinie 9 lutego 1944 powiedział^[8]:

W rzeczywistości jednostki Służby Budowlanej były obozami pracy przymusowej na rzecz państwa niemieckiego, a jednocześnie różne firmy, przeważnie niemieckie i austriackie, korzystały z taniej siły roboczej.

Wprowadzono system represji za zbiegostwo, dotykający nie tylko samego zbiega, ale i jego rodzinę. Za ucieczkę katowano też co dziesiątego zatrudnionego przed frontem oddziału, a uciekinier otrzymywał nawet 70 pałek, następnie umieszczano go w bunkrze głodowym, wykonywano także kary śmierci przez rozstrzelanie^[6].

W Krakowie działały obozy Baudienstu w Dąbiu i Prokocimiu. Śledztwa w sprawie zbrodni w tych obozach Instytut Pamięci Narodowej umorzył^[9]. Nieformalny centralny obóz karny Baudienstu mieścił się od października 1940 do kwietnia 1942 na terenie wydzielonego poligonu Wehrmachtu „Południe” w Dębie, a następnie od czerwca 1942 do lipca 1944 w zakładach wapienno-kamieniarskich na Podgórzu w Krakowie (tzw. Liban)^[10].

Na terenie Generalnego Gubernatorstwa istniało około 200 obozów Baudienstu, w których przymusowo zatrudniano kilkadziesiąt tysięcy osób. Szybki rozwój liczebny organizacji nastąpił w maju 1942. W latach 1943–1944 Baudienst osiągnął maksymalne zatrudnienie w wysokości 45 tysięcy osób. W przeważającej większości byli to mieszkańcy wsi^[6]. W drugiej połowie 1944 organizacja istniała prawdopodobnie w stanie szczątkowym^[11].

• Antoni Mączak: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku. O-Ż. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1981.
• MścisławM. Wróblewski MścisławM., Służba Budowlana (Baudienst) w Generalnym Gubernatorstwie 1940–1945, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984 .