Cukrownia „Łubna”

Cukrownia „Łubna”
Ilustracja
Dawny budynek główny wraz z kominem w 2024, po przekształceniu w market
Państwo

 Polska

Siedziba

Kazimierza Wielka

Adres

ul. 1 Maja 11-12, 28-500 Kazimierza Wielka

Data założenia

1845

Data likwidacji

2006

Forma prawna

spółka akcyjna, przedsiębiorstwo państwowe

Położenie na mapie Kazimierzy Wielkiej
Mapa konturowa Kazimierzy Wielkiej, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Cukrownia „Łubna””
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Cukrownia „Łubna””
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego
Mapa konturowa województwa świętokrzyskiego, na dole nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Cukrownia „Łubna””
Położenie na mapie powiatu kazimierskiego
Mapa konturowa powiatu kazimierskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Cukrownia „Łubna””
Położenie na mapie gminy Kazimierza Wielka
Mapa konturowa gminy Kazimierza Wielka, w centrum znajduje się punkt z opisem „Cukrownia „Łubna””
Ziemia50°15′58,6598″N 20°29′32,5889″E/50,266294 20,492386

Cukrownia „Łubna” – zlikwidowana cukrowania funkcjonująca w latach 1845–2006 w centrum Kazimierzy Wielkiej w województwie świętokrzyskim.

Historia

Budynek główny w ostatnim roku działalności cukrowni (2006)

Fabrykę założono w 1845, jako szósty zakład przemysłu cukrowniczego na ziemiach polskich pod zaborami. Przez dziesięciolecia cukrownia miała decydujący wpływ na rozwój gospodarczy i przestrzenny Kazimierzy Wielkiej[1], wpływając na rozwój miejscowości i okolic, czyniąc z Kazimierzy miasto przemysłowe[2]. Inicjatorem pomysłu wzniesienia zakładu był hrabia Henryk Łubieński, a jego założycielem bratanek i spadkobierca Henryka, Kazimierz, który jednocześnie założył niezbyt długo działającą cukrownię w nieodległych Pełczyskach[3].

Tzw. „Baszta” w Rynku, czyli dawna gazownia zakładowa, obecnie muzeum regionalne

W początkowym okresie działalności „Łubna” zajmowała 5 mórg i 177 prętów powierzchni i pozostawała własnością hrabiego Kazimierza Łubieńskiego, który zaciągnął pokaźny kredyt na modernizację i nie był w stanie dokonać jego spłaty. Obiekty zlicytowano zatem i sprzedano gremiu kilku osób (m.in. byli to ziemianin z Morawianki, Edward Oraczewski i Franciszek Łubieński, syn Kazimierza). W 1870 nastąpiła w związku z tym zmiana nazwy na „Fabryka i Rafineria Cukru „Łubna”, hr. Kazimierz Łubieński, Edward Oraczewski i Spółka”. W 1875 spółka nabyła ziemie pod budowę w pobliżu bliźniaczego zakładu „Szreniawa”. W 1876 doszło do kolejnej zmiany nazwy przedsiębiorstwa na „Spółka Szczególna Udziałowa Fabryka Cukru i Rafinerii „Łubna” i „Szreniawa” w Kazimierzy Wielkiej”. W 1902 doszło do przekształcenia spółki udziałowej w akcyjną pod nazwą „Towarzystwo Akcyjne Fabryk Cukru i Rafinerii „Łubna” i „Szreniawa” z siedzibą w Kazimierzy Wielkiej” i była to druga co do wielkości spółka cukrownicza w Królestwie Polskim (licząc kapitał). W 1914 zakład uległ zniszczeniu w trakcie I wojny światowej, ale w 1918 otrzymał odszkodowanie[3].

Początkowo zakład był technologicznie prymitywny, składał się z jednego drewnianego budynku o kiepskim wyposażeniu i bardzo złych powiązaniach komunikacyjnych. Z czasem modernizowano wyposażenie, a drewniane obiekty zastępowano murowanymi. Jeszcze w XIX wieku uruchomiono bezpośrednią linię telefoniczną do cukrowni „Szreniawa”, zainstalowano oświetlenie elektryczne i wstawiono maszyny parowe. Problemem pozostawał natomiast transport, ponieważ władze carskie zabraniały w tym rejonie rozwijania infrastruktury komunikacyjnej z obawy przed atakami wroga[3]. W latach 1905–1918 przy fabryce działała szkoła przyzakładowa, do której uczęszczały wyłącznie dzieci pracowników cukrowni[4].

Najważniejszymi akcjonariuszami w 1920 były następujące podmioty: Grupa akcyjna Julian Tołłoczko, Bank Małopolski w Krakowie, Grupa akcyjna Hilary Bogucki, Grupa akcyjna Stefan Ciszewski. W akcjonariacie liczebnie dominowali ziemianie. W 1924 zakład zelektryfikowano i wkrótce stał się jednym z najnowocześniejszych w Polsce. Dysponował własną siecią kolei wąskotorowych. Od 1930 do 1939 firma działała jako Towarzystwo Akcyjne Fabryk Cukru i Rafinerii „Łubna” i „Szreniawa” w Kazimierzy Wielkiej z siedzibą w Warszawie. W okresie międzywojennym największym dostawcą buraków do zakładu był margrabia Aleksander Wielopolski. Cukrownia dostarczała wówczas bezpłatnie lub odpłatnie nasiona buraka cukrowego poszczególnym plantatorom, którzy mieli obowiązek wysiewać tylko te nasiona. Zobowiązywała się też do udzielenia plantatorom bezprocentowej zaliczki z tytułu dostawy surowca. W wyniku zaciągnięcia poważnych kredytów na rozwój i nadejście hiperinflacji cukrownię przejął za długi wiedeński bank Boden-Credit-Anstalt, a następnie przeszła ona pod zarząd banków angielskich, w których imieniu administrował Karol Sachs[3].

Po II wojnie światowej fabryka była największym zakładem miasta oraz powiatu, czynnikiem miasto- i kulturotwórczym, wokół którego koncentrowało się życie większości rodzin[5]. Cukrownię zlikwidowano w 2006, co wpłynęło na trwające latami problemy społeczne w mieście (stagnacja[2]) i uruchomiło proces przemian przestrzenno-funkcjonalnych zachodzących w Kazimierzy Wielkiej[6]. Większość zabudowań fabryki zostało rozebranych, tereny rozparcelowano i wyprzedano prywatnym właścicielom[5]. W konsekwencji przemian doszło do spadku atrakcyjności miasta, zarówno jako miejsca pracy, jak i miejsca do osiedlenia[7].

Pozostałości

Obecnie pozostałościami rozległego założenia przemysłowego są główny budynek fabryczny (którego projektantem był Tadeusz Stryjeński), wraz z sąsiadującym, wysokim kominem, wieża mieszkalna tzw. „Baszta” (dawna gazownia cukrownicza), dwa dworki miejskie oraz pałac Łubieńskich (Pałac Lacon)[5].

Cukrowni towarzyszyło osiedle robotnicze posadowione na wschód od zabudowań produkcyjnych zakładu oraz wille właścicieli. Według większości źródeł projektantem układu urbanistycznego osiedla był Tadeusz Stryjeński. Większość tych zabudowań, w różnym stopniu przebudowy, zachowało się do dziś[1].

Przypisy

  1. 1 2 Joanna Czarny-Piotrowska, STRACONA SZANSA WZORCOWYCH MIESZKANIOWYCH OSIEDLI ROBOTNICZYCH DAWNYCH ZAKŁADÓW PRZEMYSŁU CUKROWNICZEGO – NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH MIASTECZEK I WSI W POLSCE, „Topiarius. Studia Krajobrazowe. Wydanie monograficzne”, 2, s. 83–84.
  2. 1 2 Czarny, J. „Proces kształcenia architektów a ich pierwsze doświadczenia projektowe na przykładzie propozycji zagospodarowania fragmentu Kazimierzy Wielkiej”, w: Przestrzeń i Forma 25 (2016), s. 93–94.
  3. 1 2 3 4 Elżbieta Słabińska, Wkład ziemiaństwa w rozwój przemysłu cukrowniczego w województwie kieleckim w latach 1918–1939, „Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej”, VII, 2010, s. 223–224, 226–232.
  4. ↑ Róża Dąbrowska, SAMORZĄDOWA SZKOŁA PODSTAWOWA NR 1 IM. HUGONA KOŁŁĄTAJA W KAZIMIERZY WIELKIEJ JAKO PRZYKŁAD ROLI TADEUSZA STRYJEŃSKIEGO W TWORZENIU ARCHITEKTURY II RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ PO ODZYSKANIU NIEPODLEGŁOŚCI, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, 2024, s. 182.
  5. 1 2 3 Joanna Czarny, Przemiany jakości miasta na przykładzie Kazimierzy Wielkiej, „Mentalna mapa miasta – wpływ przemian ustrojowych”, „Środowisko Mieszkaniowe” (15), 2015, s. 49–50, 53.
  6. ↑ Dominika Ślaska, Przemiany przestrzenno-funkcjonalne małego ośrodka przemysłowego na przykładzie Kazimierzy Wielkiej, [w:] Repozytorium Uniwersytetu Jagiellońskiego [online], 24 lipca 2020 [dostęp 2024-10-29].
  7. ↑ Artur Zieliński, Krzysztof Czerwiński, Przeobrażenia demograficzne ośrodków miejskich Ponidzia w latach 1990–2010, „Problemy Rozwoju Miast. Kwartalnik Naukowy Instytutu Rozwoju Miast”, XI (3), 2014, s. 95.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.