Dukaizmy

Dukaizmy^[1] i dukatywy^[2] (także gramatyka postpłciowa^[3]; formy postpłciowe^[4]; rodzaj postpłciowy^[1]; rodzaj postludzki^[5]) – zbiór neutralnych płciowo form gramatycznych (wykraczający poza trzy tradycyjne rodzaje gramatyczne – męski, żeński, nijaki), stworzonych przez pisarza Jacka Dukaja na potrzeby jego powieści fantastycznonaukowej Perfekcyjna niedoskonałość. Dukaizmy znalazły zastosowanie poza powieścią, przez innych pisarzy, tłumaczy, a także przez niektóre osoby niebinarne.

Dukaizm powstały jako neologizmy artystyczne^[6]; stworzone przez Jacka Dukaja (i nazwane od jego nazwiska^[7]) do powieści fantastycznonaukowej Perfekcyjna niedoskonałość (2004)^[5][8][9], gdzie używają ich istoty postludzkie (phoebe) nieposiadające płci^[10][11][6] ani nawet ciała biologicznego^[8]. Ich celem jest oswojenie czytelnika z ideą istoty, której nie dotyczy kategoria płci^[9]. W momencie wydania powieści dukaizmy były określane jako najbardziej radykalny zabieg językowy Jacka Dukaja^[9].

Wykraczający poza trzy tradycyjne rodzaj gramatyczne – męski, żeński i nijaki, i dotyczą rodzaju określanego jako bezpłciowy^[2][3]. Przyjęły się jednak w języku polskim i są używane poza powieścią Dukaja^[1][3]. Obecnie dukaizmy są używane przez niektóre osoby niebinarne w codziennym życiu^{[8][12][13][14]}, i użycie ich w tym środowisku przyczyniło się do ich popularyzacji^[8]. Są także wykorzystywane okazjonalnie również przez innych autorów fantastyki oraz tłumaczy tekstów z języków posiadających formy niebinarne (jak np. angielskie them/they)^[1][8][15].

Dukaizmy są jedną z form neozaimków proponowanych dla języka polskiego^[8][14]. Obecnie (2025) nie jest oczywiste, czy nastąpi szersze przyjęcie dukaizmów w języku polskim; innym proponowanym rozwiązaniem są np. osobatywy (wyrażenia niewskazujące płci osoby, o której się mówi)^[4]. Istnieją też kombinacje dukaizmów z innymi formami^[16], a także ich rozwinięcia (takie jak dukatywy)^[2][17].

Dukaizmy związane są z nietypową koniugacją i deklinacją^[10]. Dukaj opisał to jako „gramatykę postpłciową”^[3], Niekiedy termin dukaizmy użyty jest specyficznie dla form werbalnych i zaimkowych, a dla form rzeczownikowe zaproponowano termin dukatywy^[2][17]. Dukatywy nie istniały w powieści Dukaja, i nie zostały stworzone przez Dukaja^[17]. Przykładem dukatywu rzeczownika przyjaciel (forma męską) i przyjaciółka (forma żeńska) jest przyjaciołu^[17].

Większość dukaizmów tworzy się na podstawie form żeńskich, wymieniając literę „a” na „u”, np.: „zrobiłum”, „poszłuś”, „mogłubyś”^[1][3].

Dukaizmy są przede wszystkim widoczne w liczbie pojedynczej^[2].

Przykład użycia dukaizmów w powieści Dukaja:

Ewa Kujawa oceniła, że nowy rodzaj gramatyczny stworzony przez Dukaja jest „skonstruowany spójnie (z niewielkimi wyjątkami) i logicznie [i] wpasowuje się dokładnie w wolne miejsce, które zostawia mu polski system fleksyjny”^[9].

Dukaizmy są trudne do przetłumaczenia na niektóre języki, np. angielski, w których nie występuje rodzaj gramatyczny^[18].

Do pierwszych przykładów profesjonalnego użycia dukaizmów poza powieścią Dukaja należą polskie tłumaczenie gier Apex Legends (2019) i Bugsnax (2020). W przypadku Apex Legend, dukaizmów użyto dla postaci Bloodhound. W przypadku Bugsnax, tłumaczka Ola Lubińska zdecydowała się ich użyć w kontekście postaci niebinarnego stworka Floofty’enu^[19][8][20]. Dukaizmy wykorzystano także dla polskich napisów filmu dokumentalnego Seahorse (2019)^[14] i w tłumaczeniu komiksu Gender Queer (2019, wyd. pol. 2021)^[21].

Podobnych form używają postacie występujące w cyklu utworów Marthy Wells Pamiętniki Mordbota. Tytułowy bohater i narrator, który jest konstruktem człowieka i maszyny, niemającym płci, używa form pochodzących od rodzaju nijakiego: poszłom, widziałom, wybrałom. Natomiast dukaizmów używają inne postacie drugoplanowe^[22].

• Zbiór przykładów użycia dukaizmów w tekstach kultury