Idiofony

Dźwięk piły muzycznej
Melodia zagrana na pile muzycznej – idiofonie z podgrupy metalowych arkuszy
Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Idiofony (gr. idios = własny, gr. phone = dźwięk) – w klasyfikacji naukowej grupa instrumentów muzycznych, w których źródłem dźwięku (wibratorem) jest wykonany z drewna, metalu, kamienia lub szkła przedmiot, który cechuje się naturalną sprężystością – nie wymaga wstępnego napięcia jak struna czy membrana. Taki przedmiot, żeby wydawać dźwięki o zastosowaniu muzycznym, nie wymaga również urządzenia zwiększającego natężenie dźwięku (rezonatora)[1][2]. W niektórych publikacjach muzykologicznych idiofony nazywane są instrumentami samobrzmiącymi[3] oraz samodźwięcznymi[1][2]. W klasyfikacji praktycznej, idiofony razem z membranofonami tworzą grupę instrumentów perkusyjnych (perkusji[4][5])[6][7].

W starszych publikacjach muzykologicznych instrumenty wyposażone w stroiki pojedyncze przelotowe (tzw. języczki), np. harmonia, harmonijka ustna, regał i fisharmonia klasyfikowane są jako idiofony[1][2][8][9][3], jednak tekst specyfikacji Hornbostela-Sachsa wyraźnie umiejscawia je pośród aerofonów[10][11].

Budowa i zasada działania

Instrumentalistka grająca na talerzach orkiestrowych – idiofonie z grupy uderzanych
Fleksaton – idiofon z grupy metalowych arkuszy

Wszystkie idiofony posiadają wibrator (źródło dźwięku), którym jest przedmiot o kształcie płyty (np. lekko wypukła płyta gongu[12] i silnie wygięta dzwonu[13]), języczka (np. drumla), pręta (np. trójkąt), sztabki (np. blok chiński[14]), lub rury (np. czeczotka[15])[1]. Niektóre idiofony składają się z zestawu takich elementów, np. talerze orkiestrowe (zestaw płyt)[2], canca (zestaw języczków)[16], skrzypce gwoździowe (zestaw prętów)[17], ksylofon (zestaw sztabek) oraz dzwony rurowe (zestaw rur)[2]. Wibratory idiofonów budowane są z drewna (np. marimba), metalu (np. wibrafon), kamienia (np. litofon), lub szkła (np. harmonika szklana)[1].

Incytatorem, czyli siłą pobudzającą wibrator do drgań[18] jest w idiofonach uderzanie pośrednie (np. korona dzwonu uderzana sercem[13] lub płytki w czeleście uderzane młoteczkami[19]), uderzanie bezpośrednie (np. uderzanie bulwą tykwy o ziemię), zderzanie (np. dwie drewniane płytki w kastanietach), potrząsanie (np. gruchawka), szarpanie (np. pozytywka[20]), pocieranie (np. guiro[21])[2].

Idiofony nie wymagają rezonatora żeby wydawać dźwięki o zastosowaniu muzycznym. Spowodowane jest to dużą powierzchnią elementów dźwiękotwórczych, która wypromieniowuje znaczną energię drgań[1][2]. Niektóre idiofony są wyposażone w rezonator z natury (np. guiro), inne świadomie, w celu nadania dźwiękowi żądanej charakterystyki (np. rurowe amplifikatory marimby, które wzmacniają pierwszy ton składowy szeregu harmonicznego generowanego przez sztabki)[22].

Wibratory idiofonów mogą wydawać dźwięki o określonej i nieokreślonej wysokości[23]. Z akustycznego punktu widzenia, dźwięki te są mieszaniną fal stojących. Fala dźwiękowa rozchodzi się w danym ośrodku równomiernie we wszystkich kierunkach, stąd charakterystyka dźwięku idiofonów zależy głównie od gabarytów i kształtu wibratora. Wibratory płytowe, czyli takie, w których wysokość jest znacznie mniejsza od długości i szerokości (np. talerze orkiestrowe[24]), wydają dźwięki o nieokreślonej wysokości – wielotony nieharmoniczne zbliżone do szumu[25]. Dźwięk o określonej wysokości nadaje się płytom poprzez odpowiednie zagięcie i zgrubienie, których efektem jest wzmocnienie żądanych tonów składowych (np. dzwon)[26]. Wibratory sztabkowe, czyli takie, w których długość jest znacznie większa od wysokości i szerokości (np. drewniane sztabki ksylofonu[27]), wydają dźwięki o określonej wysokości[25]. Wyeksponowanie danego tonu składowego uzyskuje się zabiegami konstrukcyjnymi, np. podpierając sztabki w punktach, w których powstają węzły żądanego tonu składowego fali dźwiękowej[22].

Czas trwania dźwięków wibratorów w idiofonach zależy od spężystości materiału, z którego są wykonane: metal ma dużą sprężystość naturalną, która przekłada się na długi czas wybrzmiewania wibratora, drewno – małą sprężystość naturalną i krótki czas wybrzmiewania[23]. Podczas gry, instrumentalista może skracać czas wybrzmiewania, tłumiąc dźwięk, np. przez dotknięcie lub dociśnięcie powierzchni instrumentu dłonią[24].

Barwa dźwięku idiofonów zależy od kształtu wibratora i od materiału, z którego jest zbudowany[1][2].

Podział

Skrzypce gwoździowe – idiofon z grupy pocieranych
Pozytywka – idiofon z grupy lamelofonów

W opracowanej w 1914 przez Ericha Moritza von Hornbostela i Curta Sachsa, zrewidowanej w 2001 przez Konsorcjum MIMO klasyfikacji naukowej idiofonom przypisany jest identyfikator główny 1 i kolejno[28]:

  • 11: Idiofony uderzane – instrument pobudzany do wibracji przez uderzanie (np. klaskanki, gong, dzwon, gruchawka, tarka jazzowa),
  • 12: Idiofony języczkowe (idiofony szarpane, lamelofony) – języczki, tzn. elastyczne płytki, zamocowane jednym końcem, są zaginane (napinane) i potem zwalniane, aby powracały do pozycji wyjściowej (np. drumla, zanza, pozytywka),
  • 13: Idiofony pocierane – instrument pobudzany do drgań przez pocieranie (np. skrzypce gwoździowe, livika, harmonika szklana, teatralna maszyna imitująca wiatr),
  • 14: Idiofony dęte – instrumenty pobudzane do drgań strumieniem powietrza (np. aeolsclavier, piano chanteur),
  • 15: Metalowe arkusze – elastyczne arkusze blachy (np. piła, teatralny arkusz blachy imitujący grzmoty, fleksaton),
  • 16: Błony zaginane – błona ulega wygięciu, kiedy jest pociągana przez przechodzącą przez jej środek strunę, zanim powróci do pozycji wyjściowej.

Ponadto klasyfikacja Hornbostela-Sachsa wprowadza przyrostki definiujące dodatkowe parametry[29]:

  • -1: wibracje są sprzężone z przetwornikiem dla uzyskania sygnału elektrycznego, emitowanego poprzez wzmacniacz i głośniki,
  • -8: z klawiaturą,
  • -9: mechanicznie napędzane.

Historia

Kobieta grająca na trójkącie (idiofonie z grupy uderzanych) na obrazie „L'Allegra” (1779) Angeliki Kauffmann

Idiofony, razem z membranofonami należą do najstarszych instrumentów muzycznych[30]. Przez ludy pierwotne używane były jako narzędzia sygnałowe; później zaczęły służyć do wyznaczania rytmu podczas tańca i pracy[31]. Największą różnorodnością form charakteryzują się idiofony instrumentarium ludowego krajów azjatyckich i afrykańskich[1][2].

Przypisy

Bibliografia

Linki zewnętrzne

  • Idiofony, [w:] Polskie ludowe instrumenty muzyczne [online], NIMiT [zarchiwizowane z adresu 2024-08-14].
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.