Komisja Michnika

Komisja do spraw zbiorów archiwalnych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (znana potocznie jako komisja Michnika) – zespół powołany 20 marca 1990 przez Henryka Samsonowicza, ministra edukacji narodowej w rządzie Tadeusza Mazowieckiego, na wniosek Komitetu Doradczego przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, celem zbadania stanu dokumentacji archiwalnej MSW^[1].

Komitet Doradczy przy MSW powstał w grudniu 1989 decyzją premiera Mazowieckiego z inicjatywy ministra spraw wewnętrznych gen. Czesława Kiszczaka jako organ opiniodawczy, który miał przedstawiać resortowi zalecenia zmian do realizacji. Jego rola w rzeczywistości ograniczała się do wzmacniania zaufania społecznego wobec resortu i dyskutowania problemów pochodzących z opinii publicznej. Na inauguracyjnym posiedzeniu 8 lutego 1990 członkowie komitetu – Tadeusz Bień (Stronnictwo Demokratyczne), Andrzej Celiński (Obywatelski Klub Parlamentarny), Andrzej Gdula (członek rozwiązanej PZPR), Hieronim Kubiak (PZPR), Michał Kurek (PSL „Odrodzenie”), Jerzy Marlewski (Stowarzyszenie „Pax”), Jacek Merkel (OKP) i Jacek Taylor (NSZZ „Solidarność”) – zgłosili postulat „udostępnienia im do wglądu materiałów resortowych”^[1].

W grudniu 1989 w Konstancinie-Jeziornie odnalezione zostały przez mieszkańców ślady niszczenia materiałów archiwalnych MSW. 19 stycznia 1990 sejmowa Komisja Nadzwyczajna do Zbadania Działalności MSW z Janem Rokitą (OKP) na czele nakazała ministrowi Kiszczakowi zbadanie doniesień. 30 stycznia MSW przeprowadziło konferencję prasową, podczas której dyrektor Biura „C”, obejmującego Centralne Archiwum MSW, płk Kazimierz Piotrowski, przekonywał o legalności prowadzonych działań i tłumaczył je reorganizacją aparatu bezpieczeństwa. Przeciw niszczeniu jakichkolwiek materiałów wystąpił wówczas przedstawiciel „Gazety Wyborczej”. 31 stycznia gen. Kiszczak wydał zakaz niszczenia wszelkiej dokumentacji^[2].

20 marca 1990 Komitet Doradczy wystąpił do ministra edukacji Samsonowicza o zorganizowanie zespołu dla zbadania stanu zachowania akt MSW^[1][a]. W skład komisji weszli dyrektor Archiwum Akt Nowych doc. dr hab. Bogdan Kroll (przewodniczący), historycy z PAN prof. Jerzy Holzer i prof. Andrzej Ajnenkiel oraz ówczesny poseł OKP Adam Michnik, redaktor naczelny „Gazety Wyborczej”^[4][1][5].

Tłem dla działalności komisji był proces przejmowania zasobu archiwalnego MSW, rozpoczęty przekazaniem od lipca do grudnia 1989 z Centralnego Archiwum MSW (Biuro „C”) do kierowanego przez Krolla Archiwum Akt Nowych materiałów archiwalnych z okresu międzywojennego^[6]. Od listopada 1989 do początków 1990 toczył się spór pomiędzy Główną Komisją Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce – Instytutem Pamięci Narodowej (GKBZHwP–IPN), kierowaną przez wiceministra sprawiedliwości Józefa Musioła, a Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych (NDAP) z Marianem Wojciechowskim i Danutą Rocką o przejęcie akt sądowych i więziennych dotyczących powojennych procesów politycznych, rozstrzygnięty w praktyce mimo obietnic ze strony ministerstwa na korzyść GKBZHwP–IPN^[7]. Od lutego do kwietnia 1990 w rezultacie interwencji NDAP u ministra Samsonowicza archiwa państwowe przeprowadziły wizyty w wojewódzkich urzędach spraw wewnętrznych w sprawie przejęcia akt niewytworzonych przez MSW, co wbrew deklaracjom ministra Kiszczaka również nie przyniosło większych nabytków^[8][9].

11 kwietnia 1990, przed faktycznym rozpoczęciem prac przez komisję, ukazał się w „Gazecie Wyborczej” artykuł Teczki pełne raportów, w którym wiceminister spraw wewnętrznych Krzysztof Kozłowski wypowiedział się przeciwko ujawnieniu teczek operacyjnych i kartotek dotyczących współpracowników Służby Bezpieczeństwa, przekonując o potrzebie ochrony wskazanych w nich osób przed utratą dobrego imienia i o braku wartości historycznej tych akt^[10]. Akta te były ponownie niszczone na wiosnę 1990^[11].

Zespół pracował od 12 kwietnia do 27 czerwca 1990 i uzyskał bezpośredni dostęp do archiwów MSW. Odbył osiem posiedzeń, za każdym razem w asyście pracownika archiwum MSW. Ajnenkiel szacował, że prace komisji zajęły łącznie zaledwie kilkanaście godzin^[1].

Pierwsze zebranie odbyło się z zaproszenia ministra Samsonowicza 12 kwietnia 1990 w gabinecie wiceministra Kozłowskiego i komisja sformułowała na nim jednostronicowy dokument apelujący o przestrzeganie wydanego przez MSW 31 stycznia zakazu niszczenia akt, włącznie z zawieszeniem ich brakowania^[12]. Pismo to zostało 17 kwietnia przekazane drogą wewnętrzną dyrektorom departamentów MSW i szefom wojewódzkich urzędów spraw wewnętrznych^[13].

Na drugim posiedzeniu 18 kwietnia 1990 komisja spisała znacznie obszerniejsze zalecenia, w których domagała się wyznaczenia komisji złożonej z przedstawicieli MSW, archiwów państwowych i uniwersyteckiego środowiska naukowego do przeprowadzenia archiwalnej kontroli dokumentacji we wszystkich jednostkach MSW, obejmującej jej rekwalifikację i zaopiniowanie dalszego brakowania. Zaapelowała (ponownie) o egzekwowanie zakazu niszczenia akt i o przekazanie do archiwów państwowych dokumentacji zbędnej do celów bieżących. Postawiła wniosek o zaprojektowanie nowego resortowego wykazu akt, który podejmowała się ocenić, i nowych resortowych przepisów kancelaryjnych i archiwalnych we współpracy z NDAP^[14]. Przewidziane w dokumencie działania

W okresie działania komisji, pod koniec kwietnia 1990, wiceminister spraw wewnętrznych Krzysztof Kozłowski, działając na podstawie informacji od wiceprokuratora generalnego Aleksandra Herzoga, zabezpieczył akta dotyczące sprawy Grzegorza Przemyka interweniując osobiście w Komendzie Głównej Milicji Obywatelskiej^[16].

11 maja 1990, dzień po rozwiązaniu Służby Bezpieczeństwa zarządzeniem ministra spraw wewnętrznych nr 043/90, komisja (bez udziału Holzera) przekazała swoje zalecenia z 18 kwietnia ministrowi Kiszczakowi jako „wskazane w celu zabezpieczenia materiałów archiwalnych” MSW, a także ministrowi Samsonowiczowi i wiceministrowi Kozłowskiemu. Donosiła zarazem, że „po otrzymaniu z Centralnego Archiwum MSW roboczego projektu nowelizacji resortowego wykazu akt rozpoczęła przeprowadzanie ekspertyzy dokumentacji znajdującej się w Ministerstwie”^[17]. Tego samego dnia Kiszczak nakazał zapoznać kierownictwo MSW z przesłanymi propozycjami, co wykonał gen. Stefan Stochaj przesyłając pismo do wiceministra Kozłowskiego, gen. Henryka Dankowskiego, gen. Zbigniewa Pudysza, płk. Leszka Lamparskiego, gen. Zdzisława Sarewicza, płk. Zbigniewa Gedego i płk. Jerzego Karpacza. Na postulaty komisji odpowiedział 25 maja komendant główny Policji Lamparski, który zgłosił jedno zastrzeżenie, domagając się wydzielenia dokumentacji spraw kryminalnych do oceny pojedynczego członka zakładanych komisji archiwalnych i motywując to zabezpieczeniem współpracowników Policji przed dekonspiracją i zemstą ze strony środowisk przestępczych^[18].

Zakres i charakter materiałów udostępnionych komisji nie jest znany, ponieważ zgodnie z relacją Ajnenkiela nie był rejestrowany – kwestia ta stała się przedmiotem kontrowersji^[1][3]. Według relacji Holzera członków komisji nie dopuszczono do akt wytworzonych przez Departament I MSW (wywiad) ani do teczek personalnych funkcjonariuszy i tajnych współpracowników^[19]. Według innych informacji wobec odmowy dostępu do akt wywiadu skoncentrowali się na aktach Departamentu III (walka z działalnością antypaństwową wewnątrz kraju).

5 czerwca 1990 wiceminister spraw wewnętrznych Jan Widacki poinformował w Sejmie podczas posiedzenia Komisji Nadzwyczajnej do Zbadania Działalności MSW, że Centralne Archiwum MSW zostanie przekazane Urzędowi Ochrony Państwa. Na tym samym posiedzeniu przedmiotem dyskusji było podpalenie mieszkania i śmierć żony dziennikarza „Gazety Wyborczej” Jerzego Jachowicza, który pisał o niszczeniu akt i o zabójstwie Przemyka, w kwietniu 1990^[20][21].

19 czerwca 1990 przewodniczący komisji Kroll przesłał do redaktorów „Gazety Wyborczej”, „Rzeczpospolitej” i „Życia Warszawy” oraz do Polskiej Agencji Prasowej notatkę z prac komisji. 20 czerwca „Gazeta Wyborcza” opublikowała artykuł Akta warte historii, informując, że komisja żąda dodatkowej weryfikacji zbiorów archiwalnych MSW przez komisje złożone z przedstawicieli MSW, archiwów państwowych i uniwersyteckiego środowiska naukowego. Tekst stwierdzał, że komisja dopilnuje ochrony akt przez zniszczeniem^[22]. Kroll zwrócił uwagę Michnikowi w napisanym tego samego dnia liście, że zabezpieczenie dokumentacji leży wyłącznie w gestii MSW:

Komisja zakończyła działalność 27 czerwca 1990 składając kilkustronicowy^[b] raport końcowy zatytułowany Sprawozdanie i wnioski, który wnioskował o powołanie komisji do szczegółowej oceny zasobu MSW na szczeblu centralnym i wojewódzkim, a także o przekwalifikowanie części dokumentacji niearchiwalnej do kategorii A i przedłużenie okresu przechowywania innej jej części, wskazując przykłady proponowanych zmian w załączniku. Raport ponowił żądanie przekazania przez MSW do archiwów państwowych wszystkich materiałów o pozaresortowej proweniencji. Spośród członków komisji sprawozdania nie podpisał Holzer. 28 czerwca Kroll przekazał raport ministrom Samsonowiczowi, Kiszczakowi i Kozłowskiemu, a 12 lipca minister Samsonowicz zwrócił się do ministra Kozłowskiego o ustosunkowanie się do sprawozdania, przewidując „wykonanie wspólnych ustaleń” przez NDAP po otrzymaniu odpowiedzi. Nie zachował się ślad dalszych działań NDAP ani MEN w tej sprawie^[22].

Poufny dokument z 1992 (opublikowany w niesygnowanej żadnym nazwiskiem publikacji w 1996) określił tryb działania komisji jako „rażące naruszenie form posługiwania się materiałami operacyjnymi”^[11]. Według zawartego tam twierdzenia wypowiedzi publiczne członków komisji świadczyły o tym, że mieli dostęp do akt osobowych agentów UB i współpracowników SB^[11].

Krzysztof Wyszkowski i Antoni Macierewicz utrzymywali współcześnie, że członkowie komisji wykorzystali okres dostępu do archiwum MSW do przejrzenia interesujących ich teczek personalnych i zdobycia kompromitujących materiałów na użytek polityczny^[3][24][1]. Macierewicz powoływał się przy tym na informacje asystujących komisji (według Ajnenkiela nieodłącznie) pracowników MSW, według których członkowie komisji wynosili teczki poza archiwum^[5], a Wyszkowski określał prace komisji „kwerendą” i wskazywał na brak raportów z prac komisji i na niedochowanie procedur dostępu do tajnej dokumentacji^[24]. Michnikowi zarzucano sprawdzenie zawartości teczek Andrzeja Drawicza, Dariusza Fikusa i Lesława Maleszki^[24]. Tomasz Kozłowski wskazuje, że wrażenie takie stworzył już artykuł Jerzego Jachowicza w „Gazecie Wyborczej” z 13 kwietnia 1990, zgodnie z którym członkowie komisji „przeglądali teczki z aktami obecnych liderów »S« zawierające materiały o ich działalności do grudnia 1988 r.” (Ajnenkiel zaprzeczał później, że oglądał jakiekolwiek teczki personalne)^[1]. Macierewicz zarzucił Ajnenkielowi, że jeszcze w 1993 przyznawał, że komisja miała dostęp do materiałów kontrowersyjnych lub istotnej rangi^[5]. Macierewicz podnosił też fakt, że Holzer był w przeszłości informatorem SB^[5][25].

Określenie „komisja Michnika” pojawiło się w związku z teorią spiskową Wyszkowskiego mówiącą, że komisja została powołana formalnie przez ministra Samsonowicza w rezultacie wybiegu wiceministra Kozłowskiego wyłącznie jako przykrywka dla udzielenia Michnikowi dostępu do tajnych archiwów^[5]. W 2005, w kontekście listy Wildsteina, Holzer określił przekonanie, że była to „komisja Michnika”, mitem i stwierdził, że Michnik „najmniej ze wszystkich członków udzielał się w pracach”^[5]. Samsonowicz utrzymywał, że komisja była jego własną inicjatywą i podkreślał historyczne wykształcenie Michnika^[3]. Wyszkowski wspominał natomiast, że dowiedział się o rzekomej mistyfikacji od sekretarki w MEN na krótko przed zakończeniem prac komisji, które miało nastąpić pod wpływem jego wizyty^[26]. Wspominał też, że wiosną 1990^[24]. W swojej biografii Michnika z 2021 Roman Graczyk powtórzył teorię Wyszkowskiego, pisząc, że „Andrzej Ajnenkiel, Jerzy Holzer i Bogdan Kroll byli swego rodzaju parawanem dla wpuszczenia tam Adama Michnika – jedynego w tym gronie człowieka o wysokiej pozycji politycznej i o wielkich politycznych ambicjach, za to bez wiedzy z zakresu archiwistyki”^[27]. W ocenie Antoniego Dudka milczenie Michnika, który opowiedział się później publicznie przeciwko lustracji, na temat prac komisji przyczyniło się do wypaczenia ich obrazu^[5].

Wyszkowski formułując swoją teorię na łamach „Tygodnika Solidarność” miał podważyć legalność działania komisji^[26]. Interpelację poselską o wyjaśnienie trybu prac komisji wniósł 27 listopada 1998 poseł Mariusz Kamiński, powołując się na opublikowany w Gazecie Wyborczej dwa tygodnie wcześniej artykuł pt. I ty zostaniesz konfidentem^[28][c]. Tekst ten w formie wywiadu z byłym oficerem operacyjnym Służby Bezpieczeństwa podawał argumenty przeciwko ujawnieniu materiałów archiwalnych dotyczących współpracowników SB. Zawierał stwierdzenie, że archiwa były niszczone już od 1988 i że po 1990 „buszowali w nich politycy i lustratorzy Antoniego Macierewicza”^[30][d].

Zdaniem Antoniego Dudka komisja była demonizowana^[5]. Inny historyk, Tomasz Kozłowski, określił podejrzenia narosłe wokół prac komisji „czarną legendą”^[1]. Sformułowania takiego użył we wspomnieniach wydanych w 2013 Holzer^[19].

• PiotrP. Borysiuk PiotrP., Co jest w tych archiwach… Podział zasobu archiwalnego i ewidencyjnego komunistycznego resortu spraw wewnętrznych w okresie 1989–1992. Rozpoznanie zagadnienia (część I), „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989”, 18, 2020, s. 594–627 .
• PiotrP. Borysiuk PiotrP., Co jest w tych piwnicach… Podział zasobu archiwalnego i ewidencyjnego komunistycznego resortu spraw wewnętrznych w okresie 1989–1992. Rozpoznanie zagadnienia (część II), „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989”, 19, 2021, s. 804–835 .
• TomaszT. Kozłowski TomaszT., Koniec imperium MSW. Transformacja organów bezpieczeństwa państwa 1989–1990, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2019, ISBN 978-83-8098-632-9 .
• KatarzynaK. Ostrowska KatarzynaK., MariuszM. Żuławnik MariuszM., Niszczenie kartotek Biura „C” MSW w latach 1989–1990, „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej”, 4, 2011, s. 235–250 .
• TomaszT. Siewierski TomaszT., Pierwszy historyk pierwszej Solidarności: Jerzy Holzer (1930–2015), „Wolność i Solidarność”, 13–14, 2021–2022, s. 151–164 .