Nastawnia bramowa „Bt” w Bytomiu

Nastawnia bramowa „Bt”

nr rej. A/850/2022 z 30 września 2022[1]
Nastawnia po remoncie (grudzień 2024)
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejscowość	Bytom
Adres	rejon pl. Wolskiego i ul. Kolejowej (działka nr 478/39, obręb Zamłynie)[1]
Typ budynku	nastawnia kolejowa
Styl architektoniczny	modernizm (streamline)
Ukończenie budowy	1935
Właściciel	PKP PLK
Położenie na mapie Bytomia Nastawnia bramowa „Bt”
Położenie na mapie Polski Nastawnia bramowa „Bt”
Położenie na mapie województwa śląskiego Nastawnia bramowa „Bt”
50°20′36,3″N 18°54′40,5″E/50,343417 18,911250

Nastawnia bramowa „Bt” w Bytomiu – modernistyczna nastawnia kolejowa zaprojektowana i wybudowana w 1935 roku, znajdująca się w Bytomiu, na stacji kolejowej Bytom, wpisana do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego^[1] .

Nastawnia została zaprojektowana i wzniesiona w 1935 roku, w okresie gdy Bytom (niem. Beuthen) należał do Niemiec^[2]. Kompleks stacji kolejowej, obejmujący także m.in. reprezentacyjny budynek dworca, odpowiadał wówczas potrzebom wynikającym głównie z położenia miasta przy granicy polsko-niemieckiej^[2]. Do obsługi ruchu kolejowego przeznaczono jedną nastawnię dysponującą (współczesna nastawnia „Bt”) oraz sześć nastawni wykonawczych^[2].

Prawdopodobnie w latach 70. XX wieku budynek nastawni został przebudowany – pierwotne rozmiary i podziały okien zostały zmienione, istniejący wcześniej nad oknami okap został zlikwidowany, a stalowe ściany nastawnicowni od wewnątrz otynkowano^[2].

Na początku lat 20. XXI wieku w związku z modernizacją linii kolejowej nr 131 nastawnia „Bt” miała zostać wyburzona, jednak z wnioskiem o zachowanie obiektu poprzez wpisanie go do rejestru zabytków wystąpili w maju 2021 roku lokalni działacze społeczni^[3][4]. Władze Bytomia zaproponowały przeniesienie budowli na teren Górnośląskich Kolei Wąskotorowych i udostępnienie jej dla zwiedzających^[3][5].

Decyzją Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach z 20 lipca 2021 roku do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego wpisano nadwieszoną, stalową część nastawni z półkolistym zakończeniem, stalowymi filarami oraz mieszczącymi się wewnątrz urządzeniami sterowania ruchem kolejowym (nr rej. A/850/2021)^[2][4]. Od decyzji tej odwołanie wniosła jednak zarówno strona społeczna, która domagała się objęcia ochroną również klatki schodowej oraz niższego budynku mieszczącego warsztaty, jak i właściciel obiektu, spółka PKP Polskie Linie Kolejowe, która postulowała, by obiektu do rejestru nie wpisywać wcale^[6][7]. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego uchylił decyzję konserwatora i przekazał sprawę do ponownego rozpatrzenia^[8].

30 września 2022 roku cały budynek modernistycznej bramowej nastawni kolejowej „Bt” wraz z suwakowymi urządzeniami sterowania ruchem kolejowym znajdującymi się w budynku tej nastawni i stanowiącymi jej wyposażenie, wpisano do rejestru zabytków (nr rej. A/850/2022)^[9][6][4][8]. Od decyzji odwołanie ponownie złożyła spółka PKP PLK, jednakże 13 czerwca 2023 roku Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego utrzymał w mocy decyzję o wpisie, która stała się ostateczna i obowiązująca^[1] [10].

30 czerwca 2023 roku spółka PKP PLK ogłosiła przetarg na wykonanie projektu remontu zabytkowej nastawni „Bt”^[11].

Budynek o dwubryłowej formie, wzniesiony na rzucie litery „T”, wybudowany w stylu modernistycznym i reprezentujący konwencję okrętową (streamline) charakterystyczną dla lat 30. XX wieku^[7][2].

Jednokondygnacyjna, niższa bryła pozbawiona jest detali architektonicznych i mieści pomieszczenia warsztatowo-techniczne, natomiast w półkoliście zakończonej, nadwieszonej nad torami i wspartej na stalowym filarze bryle wyższej, w tzw. nastawnicowni znajdują się pulpity nastawcze do sterowania ruchem^[2][12].

Obie części nastawni – niższa i wyższa – połączone są czterokondygnacyjną klatką schodową z zabiegowymi oraz dwubiegowymi, prawdopodobnie żelbetowymi, schodami^[2]. Ściany niższej bryły budynku oraz klatki schodowej wykonane zostały z cegły, zaś część wyższa i podtrzymujący ją filar wykonane są z modułowych elementów stalowych połączonych nitami^[2].

Stolarka drzwiowa i okienna budynku pierwotnie była wyłącznie drewniana, współcześnie natomiast jest w części drewniana, stalowa oraz wykonana z PVC^[2]. Stropy prawdopodobnie są żelbetowe, obie części obiektu kryte są dachami płaskimi^[2]. Klatka schodowa pierwotnie miała swój odrębny dach, w trakcie jednej z przebudów nastawni połączono go jednak z dachem kryjącym część wyższą (nastawnicownię)^[2].

Na wschodniej elewacji klatki schodowej umieszczony jest zegar o kwadratowej tarczy, a pod nim symbol kolejowy nastawni: „Bt”^[2].

Zdaniem prof. Mirona Urbaniaka, bytomska nastawnia bramowa jest unikatowym obiektem w skali kraju, ponieważ nastawnie tego typu wznoszone były w zasadzie wyłącznie na terenach znajdujących się kiedyś w granicach Niemiec; głównie na terenie Górnego Śląska (np. rozebrana w maju 2023 roku nastawnia bramowa „Pk5” w Pyskowicach^[13])^[7]. W pozostałej części Polski taki obiekt znajduje się jedynie w Gdańsku-Wrzeszczu^[7]. Według Urbaniaka nastawnię „Bt” wyróżnia również utrzymana w stylistyce streamline architektura oraz zastosowane rozwiązania konstrukcyjne^[7][6].

• Spis obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków z terenu województwa śląskiego (stan na 23 czerwca 2023 r.). Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach, 2023-06-23. [dostęp 2023-07-09]. (pol.).