Nielegalne pozyskiwanie zabytków archeologicznych w Bułgarii

Nielegalne pozyskiwanie zabytków archeologicznych w Bułgarii – jeden z poważnych problemów dziedzictwa kulturowego tego państwa.

Bułgaria, znana ze swojego dziedzictwa archeologicznego, będącego pozostałością po Trakach, Rzymianach, Bizantyjczykach i Osmanach, jest celem licznych nielegalnych wykopalisk i nielegalnego handlu antykami.

Na terenach współczesnej Bułgarii, położonej na rozdrożu pomiędzy Azją Mniejszą a Europą, można znaleźć pozostałości prehistorycznych osad (np. Sołnicata), trackich kurhanów (np. Dolina Trackich Królów), greckich kolonii na wybrzeżu Morza Czarnego (np. Mesembria), rzymskich osad i fortyfikacji (np. Novae) czy struktur osmańskich (np. Aquae Calidae). Pod względem bogactwa archeologicznego, w Europie Bułgarię wyprzedzają tylko Włochy i Grecja^[1][2].

Szacuje się, że w Bułgarii nielegalnymi poszukiwaniami zabytkowych przedmiotów zajmuje się od 100 do 300 tys. osób^[a], zaś roczny przychód z tego tytułu jest szacowany na 1 mld USD^[b][3].

Chociaż proceder ten uległ nasileniu po przemianach gospodarczych i związanym z nimi wzroście bezrobocia na początku lat 90. XX wieku, jego współczesne korzenie sięgają lat 70. XX wieku, kiedy to aparat władzy wykorzystywał swoją pozycję i narzędzia (m.in. milicję, służby specjalne i wojsko) do wydobywania cennych artefaktów i ich dalszej, nielegalnej sprzedaży^[c][4].

Współcześnie największą grupę poszukiwaczy stanowią drobni poszukiwacze, używający w swojej pracy wykrywaczy metali, łopat i kilofów, którzy swoje znaleziska sprzedają lokalnym pośrednikom^[5]. Drugą grupę poszukiwaczy stanowią pasjonaci, dla których szukanie jest dodatkowym zajęciem, poza regularną karierą zawodową; zdarza się, że do swojej pracy używają oni ciężkiego sprzętu, takiego jak koparki. Trzecią, najmniejszą grupę poszukiwaczy stanowią profesjonaliści, którzy używają wysokiej klasy sprzętu skanującego i profesjonalnych koparek^[6].

Poszukiwaniami zajmują się zarówno lokalni mieszkańcy, jak i osoby przyjeżdżające specjalnie w tym celu z zagranicy^[7].

Georgi Kitow, bułgarski archeolog i trakolog, uważał, że jedynym sposobem, żeby ocalić bułgarskie artefakty dla nauki jest wyprzedzenie poszukiwaczy poprzez stosowanie ciężkiego sprzętu także na oficjalnych (legalnych) stanowiskach archeologicznych^[8].

Odbiorcami końcowymi skradzionych przedmiotów są kolekcjonerzy w Europie Zachodniej, USA, Japonii i na Bliskim Wschodzie^[9]; zdarza się, że są nimi także lokalni, bułgarscy klienci^[10]. Bułgarscy biznesmeni posiadają kolekcje sztuki na poziomie muzealnym, w skład których, jak otwarcie przyznają, wchodzą przedmioty zakupione od „poszukiwaczy skarbów”^[11]. Biznesmen Wasil Bożkow – posiadacz dużej kolekcji sztuki trackiej^[d] – uzasadnia zakupy od poszukiwaczy, mówiąc, że w ten sposób chroni przedmioty przed wywozem poza granice Bułgarii (tzw. „zakupy ratunkowe”^[11])^[12].

Przedmioty zrabowane w Bułgarii pojawiają się na aukcjach w Sotheby’s i Christie’s^[13]; przedmioty nie zawsze są odzyskiwane^[14].

Historycznie, kwestie ochrony dziedzictwa są w Bułgarii regulowane od 1890 roku; dłużej niż w Austrii (od 1903 roku) czy we Włoszech (od 1908 roku)^[7].

Współcześnie, w ramach bułgarskiego systemu prawnego, kwestie nielegalnego handlu, eksportu dzieł sztuki i kwestie mienia kulturowego regulują: ustawa o dziedzictwie kulturowym (2009) i ustawa o ochronie i rozwoju kultury (2013)^[15]. W latach 2000. rząd bułgarski, w celu rejestracji znanych artefaktów, ogłosił amnestię dla kolekcjonerów; swoje kolekcje upubliczniło, i jednocześnie skorzystało z amnestii, około 200 osób^[16].

W przypadku drobnych poszukiwaczy rzadko dochodzi do aresztowań; sprawy, które trafiają przed sąd, kończą się wyrokami w zawieszeniu^[17]. Istnieje pewien poziom społecznej akceptacji dla nielegalnych poszukiwań, w szczególności właśnie w stosunku do drobnych poszukiwaczy – ich obrońcy argumentują, że jest to sposób na wybrnięcie z ciężkiej sytuacji materialnej^[3].

Rabowane są zarówno miejsca niebadane przez archeologów (takie, gdzie nie są prowadzone regularne badania), jak i znane stanowiska archeologiczne. Willa Armira, stanowisko archeologiczne od 1964 roku, była obrabowana po 1990 roku^[18][13]. Ratiaria, gdzie wykopaliska były prowadzone do lat 80. XX wieku^[17], jest regularnym celem wypraw nielegalnych poszukiwaczy^[19]; teren wokół dawnej rzymskiej fortecy jest określany mianem „krajobrazu księżycowego” właśnie ze względu na liczne pozostałości nielegalnych poszukiwań^[20].

• Iwan Dikow: Plunder Paradise: How Brutal Treasure Hunters Are Obliterating World History and Archaeology in Post-Communist Bulgaria. archeologyinbulgaria.com, 2019. (ang.).

• Krótki film dokumentalny o kradzieżach antyków w Bułgarii (2009) ang.