Ouryzja
 Ourisia macrophylla | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj |
ouryzja |
| Nazwa systematyczna | |
| Ourisia Commerson in A. L. Jussieu Gen. 100. 4 Aug 1789[3] | |
| Typ nomenklatoryczny | |
|
non designatus[3] | |
Ouryzja[4] (Ourisia) – rodzaj roślin z rodziny babkowatych. Obejmuje 28[5]–32[6] gatunków. Najwięcej z nich, co najmniej 15, rośnie w Andach w Ameryce Południowej, 12 gatunków występuje na Nowej Zelandii (z czego 11 na Wyspie Południowej[7]), a jeden na Tasmanii[5]. Gatunki andyjskie tworzą dwie grupy zasięgowe – w środkowym Chile i dalej na południu rośnie 10 gatunków, 5 gatunków rośnie w Andach od północnych krańców Chile i Boliwii po Kolumbię i Wenezuelę. Z badań molekularnych wynika, że rodzaj wyewoluował w Andach w środkowej części Chile i stąd rozprzestrzenił się na południe pasma górskiego, a następnie skolonizował Andy w północnej części kontynentu i wyspy nowozelandzkie wraz z Tasmanią (tasmański gatunek jest siostrzany dla wszystkich nowozelandzkich). Mechanizm dyspersji przez Pacyfik (6 tys. km) nie jest znany, nie wyklucza się roli Antarktydy jako pomostu, ale z pewnością dyspersja nastąpiła po rozpadzie Gondwany i raczej za pomocą wiatru (nasiona Ourisia są bardzo drobne)[7]. Rośliny te zasiedlają tereny skaliste, zwykle miejsca wilgotne, najczęściej w górach[8]. Sięgają nawet do rzędnych 5000 m n.p.m., ale na wyższych szerokościach geograficznych rosną też na poziomie morza[9].
Niektóre gatunki i mieszańce (także między gatunkami nowozelandzkimi i andyjskimi) są uprawiane jako rośliny ozdobne w klimacie chłodnym i wilgotnym[8]. W Polsce uprawiane w ogrodach skalnych lub nieogrzewanych szklarniach[4].
Morfologia
- Pokrój
- Byliny (rzadko drewniejące u nasady[4]) o płożącym zwykle na powierzchni gleby kłączu[8], w efekcie tworzące często darnie[4] z pędami kwiatostanowymi osiągającymi do 60 cm wysokości[8].
- Liście
- Naprzeciwległe lub w okółkach[8], długoogonkowe[4], pojedyncze, całobrzegie lub karbowane[8], z wyraźnym użyłkowaniem[4].
- Kwiaty
- Wyrastają w okółkach lub parach w górnej części łodygi[8] zebrane w baldachokształtne grona[4], rzadziej pojedynczo w kątach liści[4]. Działek kielicha jest pięć i zrośnięte są tylko u nasady. Płatki korony zrośnięte są na większej ich długości w rurkę. Trzy płatki na końcu tworzą dolną wargę, dwa – górną[8]. Rurka korony ucięta, wewnątrz owłosiona[4]. Płatki mają barwę białą, różową lub czerwoną. Pręciki są cztery, w dwóch parach, osadzone u nasady rurki korony. Piąty pręcik zredukowany do drobnego prątniczka[8]. Zalążnia górna, dwukomorowa, z licznymi zalążkami i pojedynczą, długą szyjką słupka zakończoną główkowatym znamieniem[8][4].
- Owoce
- Torebki otwierające się dwoma klapami, zawierające liczne i drobne nasiona[8].
Systematyka
Rodzaj z rodziny babkowatych Plantaginaceae, dawniej w szeroko ujmowanej rodzinie trędownikowatych Scrophulariaceae. Dzieli się na dwa podrodzaje – subg. Suffruticosae (trzy gatunki krzewinkowe ze środkowego Chile, siostrzane wobec reszty rodzaju) i subg. Ourisia (rośliny zielne)[9].
- Wykaz gatunków[6]
- Ourisia alpina Poepp. & Endl.
- Ourisia biflora Wedd.
- Ourisia breviflora Benth.
- Ourisia caespitosa Hook.f.
- Ourisia calycina Colenso
- Ourisia chamaedrifolia Benth.
- Ourisia coccinea (Cav.) Pers.
- Ourisia × cockayneana Petrie
- Ourisia colensoi Hook.f.
- Ourisia confertifolia Arroyo
- Ourisia cotapatensis Meudt & S.Beck
- Ourisia crosbyi Cockayne
- Ourisia fragrans Phil.
- Ourisia fuegiana Skottsb.
- Ourisia glandulosa Hook.f.
- Ourisia goulandiana Arroyo
- Ourisia integrifolia R.Br.
- Ourisia lactea Cockayne & Allan
- Ourisia macrocarpa Hook.f.
- Ourisia macrophylla Hook. – ouryzja wielkolistna[4]
- Ourisia microphylla Poepp. & Endl.
- Ourisia modesta Diels
- Ourisia muscosa Benth.
- Ourisia polyantha Poepp. & Endl.
- Ourisia × prorepens Petrie
- Ourisia pulchella Wedd.
- Ourisia pygmaea Phil.
- Ourisia remotifolia Arroyo
- Ourisia ruellioides (L.f.) Kuntze
- Ourisia serpyllifolia Benth.
- Ourisia sessilifolia Hook.f.
- Ourisia simpsonii (L.B.Moore) Arroyo
- Ourisia spathulata Arroyo
- Ourisia vulcanica L.B.Moore
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2019-01-23] (ang.).
- 1 2 Ourisia. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-01-23].
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Beata Grabowska, Tomasz Kubala: Encyklopedia bylin, tom II, K–Z. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2012, s. 640-641. ISBN 978-83-7506-846-7.
- 1 2 David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 663, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- 1 2 Ourisia Comm., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-12-08].
- 1 2 Heidi M. Meudt, Beryl B. Simpson. The biogeography of the austral, subalpine genus Ourisia (Plantaginaceae) based on molecular phylogenetic evidence: South American origin and dispersal to New Zealand and Tasmania. „Biological Journal of the Linnean Society”. 87, 4, s. 479–513, 2006. DOI: 10.1111/j.1095-8312.2006.00584.x.
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 256. ISBN 0-333-74890-5.
- 1 2 Heidi M. Meudt, Beryl B. Simpson. Phylogenetic Analysis of Morphological Characters in Ourisia (Plantaginaceae): Taxonomic and Evolutionary Implications. „Annals of the Missouri Botanical Garden”. 94, 3, s. 554-570, 2007.