Parzenica (wzór)

Fotografia wykonana w ramach projektu „Etnografia Karpat” (grant Wikimedia Foundation)
Parzenica na portkach góralskich, XIX wiek. Kolekcja Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem

Parzenica – motyw zdobniczy w postaci serca[1], ozdobny ornament hafciarski lub aplikacja wzmacniająca przypory na przodzie spodni sukiennych góralskich.

Drewniana forma do wytyczania konturów parzenicy, źródło: Seweryn 1930, s. 35

Historia

Nazwa pochodzi prawdopodobnie od parznąć, parznić (brudzić, zanieczyszczać)[2]. Nazwa ta oznaczała także drewniane formy do odciskania sera oraz snycerskie motywy zdobnicze w kształcie serca[3]. Przypuszcza się, że wzór przyszedł na tereny polskie z Węgier[4]. W II połowie XIX wieku parzenice miały wygląd prostych pętlic sznurkowych, którymi wzmacniano rozcięcia – „przypory” na przedzie spodni sukiennych. Spełniały na początku praktyczne funkcje – chroniły sukno przed strzępieniem. Współcześnie znany wzór parzenic to zasługa krawców, którzy zaczęli używać w wyszyciu sznura w kolorze czerwonym lub granatowym, zwiększali też liczbę pętli. Poprzednio stosowaną aplikację zastąpiono haftem, a dostępność różnokolorowej włóczki wełnianej wzbogaciła kolorystykę parzenic.

Rodzaje parzenic

  • Górale babiogórscy – parzenice z zielonej taśmy w kształcie trójlistnej pętlicy: popularne od XIX wieku (wcześniej spodnie ozdabiano jedynie przyporem obszytym wąskim, czerwonym lub granatowym sznurkiem)[5].
  • Górale orawscy – parzenice czarne lub zielone (podwójna pętlica). Wcześniej obszywano przypory czarną lamówką[5].
    Parzenice na portkach góralskich – Podhale
  • Górale podhalańscy – parzenice duże, wielobarwne (od 6 do 8 kolorów), w kształcie charakterystycznej rozety/gwiazdy/serca z bocznymi pętlami o stylizowanych roślinnych i geometrycznych formach, z zakończeniami w postaci krzesiwka (też: kwadrat, kukiołka)[6][7]. Wcześniej skromne obszycie przyporów[5]. Początkowo krawcy podhalańscy nie używali określania parzenica, a drobne ornamenty wykańczające przypory nazywali cyfrą lub krzesiwkiem. Pod koniec XIX. nazwa parzenica zaczęła funkcjonować jako określenie właściwej geometrycznie parzenicy. W latach 60. XIX wieku w zdobnictwie stroju męskiego zastosowano ścieg łańcuszkowy, który zastąpił wite sznurowo aplikacje. Zainicjowało to proces kształtowania się parzenicy o formie składającej się z motywu, który tworzą trzy podstawowe elementy: kółko w centrum, odchodzące od niego promieniście ogniwa, zwane też kulami oraz romboidalne zakończenie od dołu zwane krzesiwkiem[7].
  • Górale gorczańscy (w pracy T. Seweryna jako: Kliszczacy[7]) – parzenice typu węzeł rycerski, na motywie serca i bardziej skomplikowane typu podhalańskiego; popularne od II połowy XIX wieku; wcześniej przypory ozdobione czerwonym obszyciem[8].
  • Górale spiscy – wyróżniono cztery typy parzenic (także: cyfry, borytasy) według zasięgu ich występowania; rodzaje wyszyć, m.in. koliste pętle od 2 do 5 barwnych sznurków, koliste pętle z wyhaftowaną krokiewką i „szpicem” do dołu, także: zamiast szpica haft ściegiem łańcuszkowym przerywany krokiewkami i „kropkami" oraz roślinne i geometryczne stylizacje[6]. W latach 30. nie występowała tu jeszcze nazwa „parzenica” (parobskie wysite przypory[7]).
  • Górale pienińscy – charakterystyczne haczykowate formy w miejscu, gdzie dolna część oblamki przypora styka się z serduszkiem; haczyki (smereki) zwrócone są do dołu, wyhaftowane ściegiem łańcuszkowym, otoczone kropkami[7].

Wzór – recepcja

Stylizowany wzór parzenicy użyty w logotypie

Stylizowana parzenica znalazła się m.in. w:

Bibliografia

Przypisy

  1. ↑ Tadeusz Seweryn, Parzenice góralskie, Kraków: Nakładem Muzeum Etnograficznego 1930, s. 1.
  2. ↑ Joanna Dziadowiec, Zeszyty Naukowe TDUJ2010, Paulina Tendera (red.), 2010, s. 87.
  3. ↑ Stanisława Trybunia – Staszel, Strój górali podhalańskich, Fundacja Braci Golec, 2010, s.250, ISBN 978-83-925518-1-2.
  4. ↑ Jill Condra, Encyclopedia of National Dress: Traditional Clothing Around the World, t. 2, ABC-CLIO, 2013, s. 600, ISBN 978-0-313-37637-5.
  5. 1 2 3 S. Figiel i inni, Beskid Żywiecki – przewodnik, Oficyna Wydawnicza "Rewasz", 2012, s. 86, ISBN 978-83-62460-30-4.
  6. 1 2 Edyta Starek, Parzenice spiskie, „Polska Sztuka Ludowa”, VI, nr 3-10, ss.175-180.
  7. 1 2 3 4 5 Tadeusz Seweryn, Parzenice góralskie, Kraków 1930, s.43.
  8. ↑ Olga Mulkiewicz, Parzenice gorczańskie, „Polska Sztuka Ludowa”, 9 (4), 1955, ss. 217-222.
  9. ↑ Olimpijski logotyp Krakowa. krakow2022.org, 2014-03-18. [dostęp 2014-03-18]. (pol.).
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.