Przysłowia niderlandzkie

Jest to obraz olejny na desce o wymiarach 117 × 163 cm, przedstawiający wiejski krajobraz, w który wpisane są liczne grupy postaci i przedmioty, tworzące oddzielne wątki rodzajowe. Na pierwszym planie widoczne jest rozległe podwórze, przy którym stoi wielka chałupa, pręgierz i stara szopa. Drugi plan tworzy ceglana wieża z przybudówkami i drewniana stajnia. Pomiędzy nimi płynie rzeka tworząca dolinę, zaś w oddali widać ujście rzeki do morza, na którym płynie rybacki statek z żaglem. Kompozycja obrazu oparta jest na osi, która prowadzi z przodu po lewej stronie do tyłu po prawej ku morzu. Niektóre elementy przedstawione są niezgodnie z zasadami perspektywy, co nie jest bynajmniej wynikiem braku znajomości zasad budowania przestrzeni przez autora, lecz świadomym podporządkowaniem formy treści.

Treść utworu to zbiór scen rodzajowych będących ilustracjami przysłów. Wiadomo, iż w XVI wieku w Niderlandach przysłowia cieszyły się dużą popularnością, a ich zbieranie stanowiło jedno z wielu encyklopedycznych zadań. Znaczenie przysłowia wzrosło, kiedy w 1500 Erazm z Rotterdamu wydał zbiór przysłów i słynnych maksym łacińskich autorów. W ślad za nim poszli Flamandowie i Niemcy, którzy wydali podobne publikacje, zaś w roku 1564 ukazały się dzieła takie, jak powieść Gargantua i Pantagruel Rabelais’ego.

Na obrazie zidentyfikowano ponad sto przysłów i wyrażeń idiomatycznych, przedstawiających ówczesne społeczeństwo i świat, który zdaniem wielu był wówczas przewrócony do góry nogami. Stąd też wywodzi się jedna z alternatywnych nazw dzieła: Świat do góry nogami. W sposób świadomy Pieter Bruegel połączył sztukę mowy ze sztuką obrazowania, eksponując głupotę, amoralność i regres społeczny. Centrum kompozycji stanowi ganek, na którym diabeł słucha spowiedzi, obok zaś mnich ostentacyjnie kpi z Chrystusa i „przyprawia mu brodę”. Stojąca przy stodole postać pozwala światu kręcić się na czubku palca, zaś obok stoi chłop rzucający perły świniom. Wszystko ma swoją wymowę, która odzwierciedla ówczesny świat i dystans artysty do swoich współczesnych.

Lista przysłów

Lista przysłów niderlandzkich w obrazie Świat do góry nogami Pietera Bruegla^[1]

Przysłowie	Znaczenie	Miejsce
Potrafi przywiązać diabła do poduszki	Zawzięty upór jest gorszy od mocy piekielnych
Gryźć kolumnę	Być religijnym hipokrytą
Nosić ogień w jednej ręce, a wodę w drugiej	Być dwulicowym, mieć dwie twarze
Bić głową w mur	Próbować osiągnąć coś niemożliwego
Jedna noga obuta, druga goła	Najważniejsza jest równowaga
Tu świnia wyciąga szpunt	Zaniedbanie skończy się katastrofą
Przyczepić kotu dzwonek	Jeśli planuje się coś, o czym wszyscy wiedzą, skończy się to fiaskiem
Być uzbrojonym po zęby	Być całkiem uzbrojonym
Gryźć żelazo	Być gadułą, plotkarzem
Jeden strzyże owce, a drugi świnie	Każdy startuje z innego poziomu życia. Jeden żyje w bogactwach, drugi w nędzy
Strzyc, ale nie zdejmować skóry	Nie dążyć za wszelką cenę do przewagi
Tu się nie smaży jego śledź	Sprawy nie przebiegają zgodnie z planem
Smażyć całego śledzia dla ikry	Poświęcić wiele dla drobnostki
Położyć pokrywkę na głowie	Musieć zapłacić za zniszczenia
Powiesić śledzia za skrzela	Każdy musi odpowiadać za swoje czyny
Mieć w sobie coś więcej niż pusty śledź	Nie sądzić po pozorach
Co może zrobić dym żelazu?	Bezcelowa jest próba zmiany porządku rzeczy
Znaleźć psa w garnku. Gdy wpuszcza się psa do domu, dobierze się do garnka	Mieć czyjeś kłopoty za nic. Przybyć za późno, żeby zapobiec stracie
Siąść w popiół pomiędzy dwa stołki	Stracić okazję z powodu niezdecydowania
Macać kury	Liczyć kurczaki zanim się wyklują
Wywieszać nożyce	Zostaniesz oszukany, pozbawiony pieniędzy[2]
Obgryzać zawsze tę samą kość	Powtarzać w kółko to samo, wykonywać syzyfową pracę
Zależy coś od układu kart	Okazja jest blisko
Świat do góry nogami	Wszystko jest inaczej niż powinno
Zostawić co najmniej jedno jajko w gnieździe	Odłożyć coś na czarną godzinę
Wypróżniać się na świat	Pogardzać światem
Wodzić kogoś za nos	Robić durnia z każdego
Kości zostały rzucone	Decyzja wykonana
Głupiec rzuca karty	Głupi ma zawsze szczęście
Patrzeć przez palce	Być pobłażliwym
Wywieszać nóż	Wyzywać, prowokować kogoś
Wystawiać drewniane buty	Czekać na próżno
Wystawiać miotłę	Myszy harcują, gdy kota nie czują
Ożenić się pod kijem od miotły	Życie w grzechu pod jednym dachem jest haniebne, ale wygodne
Wykładać dach plackami	Kraina mlekiem i miodem płynąca
Mieć dziurę w dachu	Być samotnym
Stary dach potrzebuje wielu łat	Utrzymanie staroci więcej kosztuje
Dach kryty gontem	Ściany mają uszy
Odczuwać ból zębów za uszami	Symulować, udawać coś
Oddawać mocz w stronę księżyca	Porywać się z motyką na słońce
Wieszać nocnik	Obracać świat (gospodę) do góry nogami
Wystrzelić drugą strzałę, by znaleźć pierwszą	Głupio wykorzystany wysiłek, zmarnować całą amunicję
Golić głupca bez mydła	Robić z kogoś głupka
Dwóch głupców w jednym kapturze	Głupota lubi towarzystwo
Wyrasta coś z okna	Prawda zawsze wychodzi na jaw
Grać na pręgierzu	Ktoś wystawiony na pohańbienie
Jeśli brama się otwiera, świnie pobiegną w zboże	Bez nadzoru, wszystko na opak
Gdzie maleje zboże, tam świnie rosną	Po trupach do celu
Biec jakby płonął komuś tyłek	Znaleźć się w trudnym położeniu
Kto je ogień, wypróżnia się iskrami	Kto podejmuje ryzyko, musi się liczyć z konsekwencjami
Wieszać wiatr zgodnie z wiatrem	Być jak kurek na dachu, zmieniać zdanie jak rękawiczkę
Ciskać pióra na wiatr	Wszystkie wysiłki idą na marne
Gapić się na bociana	Trwonić czas
Chcieć zabić dwie muchy jednym uderzeniem (ale żadna nie zostanie złapana)	Zbytnia ambicja zostanie ukarana
Spaść z wołu na osła	Zrobić zły interes
Całować klamki u drzwi	Nieszczery, sztuczny szacunek
Wycierać tyłek o drzwi	Wszystko lekceważyć
Wziąć ciężar na swoje barki	Obciążać siebie zbędnymi problemami
Jeden żebrak czuje litość do drugiego, który stoi pod drzwiami	Jechać na tym samym wózku
Łowić z siecią	Zmarnować okazję
Wielkie ryby jedzą małe	Kto silniejszy ten wygrywa
Nie móc patrzeć na odbicie słońca w wodzie	Być zazdrosnym, do kogoś czuć zawiść
Każdy może patrzyć się przez dębową deskę, pod warunkiem, że tam jest dziura
Wypróżniać się razem do jednej dziury	Zjeść razem beczkę soli, być nierozłącznymi przyjaciółmi
Rzucać pieniądze w wodę	Marnować pieniądze
Ściana z rysami wkrótce runie	Bezmyślny interes rychło upadnie
Nie zważaj czyj dom płonie, dopóki można ogrzać się przy ogniu	Korzystać z każdej okazji do odniesienia korzyści
Ciągnąć kloc	Rozczarowany konkurent; zapracowywać się do bezsensownej pracy
Strach pozwala kłusować staruszce	Potrzeba jest matką wynalazku
Końskie odchody to nie figi	Nie daj się ogłupić
Jeśli ślepiec prowadzi ślepca, obaj wpadną do rowu	Jeżeli ignorant prowadzi drugiego, to obaj źle skończą
Podróż tak długo nie jest skończona, póki nie widać kościoła i wieży	Cel tylko wtedy będzie osiągnięty, kiedy zadanie zostanie wykonane do końca
W końcu wszystko wychodzi na słońce	W końcu wszystko wychodzi na jaw; nic nie jest do ukrycia
Obserwować żagle	Być w gotowości, wiedzieć z której strony wiatr wieje
Wypróżniać się na szubienicę	Nie bać się żadnej kary; szubienicznik sam źle skończy
Gdzie padlina tam i kruki	Jeśli dowody wskażą na coś, to jest bliskie prawdzie
Z wiatrem łatwo żeglować	Przy sprzyjających okolicznościach łatwo osiągnąć sukces
Kto wie dlaczego gęś chodzi na bosaka?	Wszystko ma swoją przyczynę
Jeśli tylko nie mam pilnować gęsi, to niech sobie nawet będą gęsiami	Nie wtrącaj się w cudze sprawy
Widzieć tańczące niedźwiedzie	Majaczyć z głodu
Dzikie niedźwiedzie wolą swoje towarzystwo	Rówieśnicy wolą swoje towarzystwo niż innych
Rzucać kaptur za płot	Rzucać to co znajome, nie mając pewności, czy w nowym otoczeniu będzie można to zdobyć
Nie można płynąć pod prąd	Trudne życie ma ten kto się sprzeciwia ogółowi
Dzban nosi wodę dopóki nie pęknie	Wszystko ma swoje granice[3]
Najlepsze paski wycina się z cudzej skóry	Łatwo dysponować cudzą własnością
Trzymać węgorza za ogon	Podjąć się zadania, które się nie uda
Wypaść z koszyka	Zostać odrzuconym w konkurach
Być zawieszony między niebem a ziemią	Znaleźć się w niezręcznej sytuacji
Brać kurze jajko, a pozwolić odejść gęsiemu	Dokonać złego wyboru z powodu chciwości
Ziewać na piec, kto chce się rozdziawić szerzej niż piec	Przeceniać własne możliwości
Trudno mu sięgnąć od jednego chleba do drugiego	Nie może przeżyć od pierwszego do pierwszego
Siekiera z trzonkiem	Coś kompletnego[4]
Szukać siekiery	Szukać usprawiedliwienia
Mieć swoją latarnię	W końcu może zabłysnąć bystrością
Motyka bez trzonka	Coś zbędnego[5]
Rozlanej owsianki nie da się z powrotem pozbierać	Nie warto płakać nad rozlanym mlekiem
Włożyć komuś kij w szprychy	Stawiać komuś przeszkody na drodze
Miłość jest po stronie tego, kto ma sakiewkę u pasa	Miłość może być kupiona
Przeciągnąć linę	Każdy patrzy na swoją korzyść
Stać we własnym świetle	Tylko ten, kto sam jest nikczemny, może myśleć źle o innych
Nie szuka się innych w piecu, jeśli wcześniej się tam nie było	Nie sądź innych według siebie
Kręci ktoś światem na palcu	Wszyscy tańczą, jak im kto zagra
Przyprawić sztuczną brodę Chrystusowi	Oszukiwać pod maską pobożności
Trzeba się zgiąć, jeśli chce się wyjść w świat	Jeśli jest się ambitnym, to trzeba być przebiegłym i pozbawionym skrupułów
Rzucać perły (róże) przed wieprze	Poświęcić się czemuś co jest niewarte poświęcenia[6]
Zasypać studnię, gdy cielę utonęło	Podjąć kroki po wypadku
Cierpliwy jak owca	Być bardzo cierpliwym
Zakładać mężowi niebieski płaszcz	Przyprawiać rogi
Uważać, żeby czarny pies nie wszedł w środek	Tam gdzie są dwie kobiety, pies nie musi szczekać[7]
Co jedna wysnuje z kądzieli, to druga nawinie	Rozpowiadać złośliwie plotki
Wynosić dzień w koszyku	Zmarnować czas
Stawić diabłu ogarek	Składać puste pochlebstwa
Spowiadać się diabłu	Zdradzać sekrety swojemu wrogowi
Świnia ma już przebity brzuch	Sprawa już jest przesądzona i nieodwracalna
Dwa psy nad jedną kością rzadko się zgadzają	Kłócić się zażarcie o jedną rzecz – kość niezgody
Być chochlą do szumowania lub trzepaczką do jajek	Być pasożytem, nicponiem
Co komuś z pięknego talerza, kiedy jest pusty?	Pustym talerzem nikt się nie naje
Lis i żuraw wzajemnie się zabawią	Oszukany oszust – dwóch oszustów stara się przechytrzyć jeden drugiego[8]
Dmuchać do ucha	Rozpowiadać plotki, obgadywać kogoś
Zapisać coś kredą	Pisać palcem na wodzie (coś niestałego).
Brak wspólnego języka.	Niechętny do współpracy.
Siedzieć na rozżarzonych węglach. (W gorącej wodzie kąpanym)	Być niecierpliwym.