Quartetto per archi

Quartetto per archi (I Kwartet smyczkowy) – sonorystyczny utwór kameralny, skomponowany przez Krzysztofa Pendereckiego w 1960^[1].

Światowe prawykonanie utworu odbyło się 11 maja 1962 w Cincinnati, w wykonaniu LaSalle String Quartet, w składzie David Harrington (skrzypce), John Sherba (skrzypce), Hank Dutt (altówka) i Jeffrey Zeigler (wiolonczela)^[2][3]. Był to kompozytorski debiut Pendereckiego na amerykańskiej scenie muzycznej^[3].

Polskie prawykonanie miało miejsce 17 września 1962, podczas Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień”, w tym samym wykonaniu co światowa prapremiera^[1].

Penderecki zadedykował to dzieło Julianowi Zakrzyckiemu.

Kwartet jest przykładem eksperymentów Pendereckiego z sonorystycznymi możliwościami instrumentów smyczkowych w ramach muzyki kameralnej. Poprzez przetwarzanie klasycznego brzmienia smyczków na efekty quasi-perkusyjne, kompozytor zmierzał do zacierania granicy pomiędzy instrumentami strojonymi a perkusją i tworzenia między nimi łagodnego przejścia^[1].

W utworze punkt ciężkości położony jest na niekonwencjonalne efekty artykulacyjne instrumentów smyczkowych, tworzące bogaty i różnorodny materiał dźwiękowy, obejmujący zarówno dźwięki o określonej wysokości, jak i efekty szmerowo-perkusyjne. Dodatkowo, rozszerzona poprzez artykulację paleta dźwięków stwarza możliwość uzyskania ćwierćtonów i szerzej – mikrotonów, aczkolwiek nie są one w partyturze zanotowane żadnym specjalnym znakiem^[1].

Oprócz klasycznego pizzicato, col legno czy sul ponticello, w Kwartecie stosowane są bardziej wyrafinowane i typowo sonorystyczne artykulacje, jak np. bardzo szybkie i nierytmizowane tremolo, gra między podstawkiem i strunnikiem na jednej, dwóch, trzech lub wszystkich czterech strunach, gra arco na strunniku, bardzo wolne vibrato w obrębie ćwierćtonu, a także uderzanie otwartą dłonią lub palcami w struny oraz uderzanie w górną płytę skrzypiec żabką lub czubkami palców i inne^[1][2]. Skrzypek David Harrington, założyciel i lider Kronos Quartet, zespołu który również wykonywał ten utwór, określił różnorodność zastosowanych przez Pendereckiego artykulacji jako rodzaj sonorystycznej encyklopedii^[2].

Obok artykulacji drugim ważnym elementem formotwórczym jest w Kwartecie dynamika^[1][2], oscylująca pomiędzy fff a ppp i określona przez kompozytora jako „ważny wyznacznik wyrazowości”^[4][5]. Forma kompozycji uporządkowana jest według serii oraz narastających lub opadających ciągów arytmetycznych^[2][6].

Notacja utworu oparta jest na tzw. „siatce czasu”^[3], czyli naniesionej na pięciolinię podziałce sekundowej określającej czas trwania kolejnych odcinków^[1][3]. Każda strona partytury odmierza 60 sekund utworu. Sugerowany czas wykonania całości wynosi w przybliżeniu 7 minut 40 sekund. Jednak głównie chodzi o proporcjonalną zgodność wartości rytmicznych odwzorowanych graficznie wewnątrz każdego elementu siatki^[1]. Taka wizualna postać partytury była na tyle atrakcyjna, że wyświetlano ją na wielkim ekranie podczas wykonywania kompozycji przez Kronos Quartet w Nowym Jorku^[2].

Kwartet przeznaczony jest na tradycyjną obsadę instrumentów smyczkowych, czyli na I skrzypce, II skrzypce, altówkę i wiolonczelę^[1][3].