Ruiny Gedi
 nr rej. (1927) | |
 Ruiny Gedi (2019) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Typ budynku |
miasto |
| Styl architektoniczny |
architektura Suahili |
| Kondygnacje |
1 |
| Rozpoczęcie budowy |
XIII wiek? |
| Pierwszy właściciel |
lud Suahili |
| Kolejni właściciele |
plemię Oromo |
Położenie na mapie Kenii  | |
 3°18′33,7″S 40°01′01,4″E/-3,309361 40,017056 | |
| Strona internetowa | |
Ruiny Gedi[1] – stanowisko archeologiczne w Kenii, obejmujące ruiny miasta muzułmańskiego ludu Suahili z XIII–XVII wieku, położone w Gedi w hrabstwie Kilifi, w sąsiedztwie parku narodowego Arabuko Sokoke National Park, wpisane w 2024 roku na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Historia
Nie wiadomo, jakie były okoliczności i powody założenia osady[2]. Miasto Gedu ludu Suahili istniało od XIII do XVII wieku[1], około XVI wieku miasto pozostawało niezamieszkałe przez około 50 lat[2]. Prawdopodobnie Portugalscy kolonizatorzy ani inni Europejczycy nie znali Gedi[1]; miasto nie pojawia się w zapisach arabskich ani suahilskich[1], ani w żadnych innych źródłach historycznych[2]. Mieszkańcy miasta najpewniej kontaktowali się z kupcami zamorskimi[1]. Ludność miasta jest szacowana na około 2500 osób[3].
Gedi zostało wyludnione w XVII wieku (być może przez powtarzające się napaści ludu Galla, armii z Mombasy lub brak wody[4]) i porosło lasem, w którym rośnie co najmniej 50 gatunków drzew m.in. baobaby[1], Gyrocarpus americanus czy Sterculia appendiculata[4]. W XVIII wieku ruiny okupowało plemię Oromo (Galla)[1].
Europejczycy po raz pierwszy dowiedzieli się o mieście za sprawą archeologa Jamesa Kirkmana[2]. Pod jego nadzorem wykopaliska prowadzili tubylcy, pracami kierowała Karisa Ndyura[5]. W 1927 roku ruiny zostały uznane za zabytek (ang. national monument)[4].
Ruiny są dostępne dla turystów od 1948 roku[1], w tymże roku także rozpoczęto wykopaliska[6] – pierwsze w rejonie Afryki Wschodniej[4]. Przy wejściu do ruin znajduje się nastawiona na gości zagranicznych Kipepeo Butterly Farm – pierwsza w Kenii motylarnia[7].
W 2024 roku podczas odbywającej się w New Delhi 46. sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa Gedi wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO[8].
Stanowiskiem zarządza organizacja National Museums of Kenya[6].
Architektura
Ruiny są położone 2 km od zatoki Mida oraz 5 km od morza, prawdopodobnie w czasach świetności miasta ta odległość była jeszcze większa[2]. Miasto zajmowało powierzchnię około 0,25 km² i było otoczone kamiennymi murami[4][2]. Północna część była bogatsza i znajdował się tam pałac i budynki z kamienia, natomiast część południowa zasiedlona przez biedniejszych mieszkańców obejmowała lepianki kryte strzechą[2]. W XVI wieku odgrodzono bogatszą część od biedniejszej murem wewnętrznym[2]. Poza murem wewnętrznym znajdowały się także tereny uprawne[4].
Wszystkie budynki były jednokondygnacyjne[2], zbudowano je z wapienia koralowego[6]. Do najważniejszych należą: pałac z portykiem i dziedzińcem oraz komnatami bez okien, które mogły służyć jako skarbiec[4], kompleks domów z nazwami związanymi z odkrytymi w nich artefaktami: „dom z nożycami”, „dom ze skrzynką z kości słoniowej”, „dom dau” (z malowidłem arabskiego żaglowca), „dom z zapadniętym dziedzińcem”[2]. Budynki były zaopatrzone w dobrej jakości łazienki, przewyższające nawet niektóre dzisiejsze kenijskie sanitariaty[2].
W Gedi znajdowało się siedem meczetów, w pobliżu pałacu znajduje się wielki meczet piątkowy, z rzeźbą przedstawiającą grot nad wejściem[2] – jest to typowy symbol wschodnioafrykańskich szczepów pasterskich[9]. Przy meczecie znajduje się głęboka na 50 m studnia, zapewne wykorzystywana do ablucji[4].
Przy meczecie znajduje się obcy dla architektury islamskiej grobowiec kolumnowy (drugi taki z XIX wieku znajduje się w Malindi) oraz „grobowiec z datą” – na epitafium wyryto 802 rok Hidżry czyli 1399 rok w kalendarzu gregoriańskim, co pozwoliło datować miasto[9].
Portyk pałacu
Wielki meczet
Wnętrze meczetu
Studnia
Stela nagrobna z datowaną inskrypcją arabską
Grobowiec kolumnowy
„Dom kauri”
Przypisy
- 1 2 3 4 5 6 7 8 Trillo, Brelczyk, Nedoma 1999 ↓, s. 364.
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Trillo, Brelczyk, Nedoma 1999 ↓, s. 365.
- ↑ Trillo, Brelczyk, Nedoma 1999 ↓, s. 265.
- 1 2 3 4 5 6 7 8 UNESCO World Heritage Centre, The Historic Town of Gedi [online], UNESCO World Heritage Centre [dostęp 2024-01-01] [zarchiwizowane z adresu 2023-05-21] (ang.).
- ↑ Line Sidonie Talla Mafotsing, The Forgotten Kenyans Who Excavated Ancient Monuments [online], Atlas Obscura, 24 lutego 2023 [dostęp 2024-01-01] (ang.).
- 1 2 3 Gedi Ruins [online], Atlas Obscura [dostęp 2024-01-01] (ang.).
- ↑ Trillo, Brelczyk, Nedoma 1999 ↓, s. 367.
- ↑ UNESCO World Heritage Centre, The Historic Town and Archaeological Site of Gedi [online], whc.unesco.org [dostęp 2024-07-27] (ang.).
- 1 2 Trillo, Brelczyk, Nedoma 1999 ↓, s. 366.
Bibliografia
- Richard Trillo, Arkadiusz Belczyk, Jerzy Nedoma, Kenia, Wyd. 1, dodr, Praktyczny Przewodnik, Bielsko-Biała: "Pascal", 1999, ISBN 978-83-87037-33-8.