Synagoga w Strzyżowie

Synagoga w Strzyżowie
Zabytek: nr rej. 286 z 30.06.1960
Ilustracja
Synagoga (2024)
Państwo

 Polska

Miejscowość

Strzyżów

Adres

ul. Przecławczyka 6, 38-100 Strzyżów

Budulec

murowana

Data budowy

przed 1786

Data likwidacji

1939

Tradycja

ortodoksyjna

Obecnie

Biblioteka Publiczna Gminy i Miasta im. Juliana Przybosia w Strzyżowie

Położenie na mapie Strzyżowa
Mapa konturowa Strzyżowa, w centrum znajduje się punkt z opisem „Synagoga w Strzyżowie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Synagoga w Strzyżowie”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Synagoga w Strzyżowie”
Położenie na mapie powiatu strzyżowskiego
Mapa konturowa powiatu strzyżowskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Synagoga w Strzyżowie”
Położenie na mapie gminy Strzyżów
Mapa konturowa gminy Strzyżów, w centrum znajduje się punkt z opisem „Synagoga w Strzyżowie”
Ziemia49°52′09,5″N 21°47′11,6″E/49,869306 21,786556

Synagoga w Strzyżowie – zabytkowa synagoga późnobarokowa czynna od końca XVIII wieku do agresji Niemiec na Polskę, od 1966 siedziba Biblioteki Publicznej Gminy i Miasta im. Juliana Przybosia w Strzyżowie.

Historia

Synagoga została zbudowana w czwartej ćwierci XVIII wieku bezpośrednio na południe od cmentarza żydowskiego z początku XVII w., na miejscu drewnianej synagogi z XVII w.[1][2][3][4][5] Nie występuje na austriackiej mapie wojskowej Miega z 1779–1783[6][a], natomiast Ewaryst Andrzej Kuropatnicki, który odwiedził Strzyżów, wspomina ją w Geographii albo Dokładnym opisaniu Królestw Gallicyi i Lodomeryi z 1786 jako nowo wymurowaną[8][2].

W synagodze działały instytucje szkolne: cheder i jesziwa[9], a także biblioteka żydowska[10]. Była miejscem obrad starszyzny kahału[9][10][b].

W 1887 przy synagodze, zwanej w testamencie miejscowego kupca „bożnicą wielką murowaną”, funkcjonowały także osobne mniejsze obiekty dla mężczyzn i dla kobiet. Jeden z takich domów modlitwy zawalił się w 1884, a inny spłonął w 1886[8].

Gmina żydowska pod przewodnictwem rabina obejmowała zasięgiem okoliczne miejscowości, w tym Dobrzechów. Liczyła 933 osoby w 1870, 1121 osób w 1900, 841 osób w 1921 i 1238 osób w 1940[13]. Rabini Chaim Horowitz i Nehemiasz Spiro z okresu II Rzeczpospolitej mieszkali w kamienicach przy rynku strzyżowskim[14].

W 1916 studia rabinackie w Strzyżowie pod kierunkiem Altera Horowitza ukończył Józef Chaim Fränkel z Sędziszowa[15]. W 1938/1939 ze zbiorów czytelni w synagodze, obejmujących 1250 tomów, korzystało 245 czytelników. Nauczycielami w chederze byli Lejb Ettinger, Mojżesz Friedmann i Noe Schreiber[16].

Po ustanowieniu w mieście okupacji niemieckiej we wrześniu 1939 hitlerowcy zdewastowali synagogę[c]. W latach 1940–1944 użytkowali jej budynek jako magazyn urządzeń gospodarczych, a na podwórzu od strony południowej uruchomili warsztat naprawy samochodów[1][9][10][4].

Po zakończeniu wojny budynek należał do strzyżowskiej Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”[8]. Do 1964 funkcjonował jako magazyn nawozów sztucznych i sklep paliw płynnych[1][10][17][9].

W 1961 powstał plan otwarcia w synagodze zakładu gastronomicznego z kawiarnią[18][4]. Ostatecznie decyzją Ministerstwa Kultury i Sztuki z 5 czerwca 1964 synagoga została przekazana na potrzeby Miejskiej Biblioteki Publicznej (jej organizatorem był dyrektor Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Rzeszowie, Stanisław Piziak[19]). W latach 1964–1966 synagoga została gruntownie wyremontowana i zaadaptowana do nowego przeznaczenia według projektu Czesława Białego. Główną salę modlitewną przecięto płytą na dwie kondygnacje, zbudowano wewnętrzną klatkę schodową, izbę szkolną podzielono na trzy pomieszczenia, w miejscu szafy ołtarzowej aron ha-kodesz powstało dodatkowe okno, zainstalowano system grzewczy, wodny i kanalizacyjny[20][1][17][4]. Prace sfinansowało Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie ze środków na kulturę[18]. Następnie w latach 1966–1967 Sabina Kozłowska i Bogusław Bałos przeprowadzili techniką kazeinową konserwację fragmentu osypującej się wówczas XIX-wiecznej polichromii w centralnej części synagogi, ponad dawną bimą[1][17][18][21]. Pozostałe malowidła ścienne zostały po wykonaniu ekspertyzy pokryte białą farbą, co uzasadniono brakiem środków na ich restaurację[1][20]. W 1967 budynek stał się siedzibą Towarzystwa Miłośników Ziemi Strzyżowskiej[1][17].

W latach 2012–2013[d] miał miejsce kolejny remont generalny, który objął elewację, dach i wnętrze obiektu, pomalowane wówczas na kolor żółty[1][17][22]. W 2013 Elżbieta Bakun i Piotr Bakun poddali analizie i systematycznej konserwacji malowidła w bimie, w których pojawiły się zniekształcenia kolorystyczne i ubytki[21][17]. W 2014 pod sklepieniem bimy otwarta została wystawa stała poświęcona społeczności Żydów strzyżowskich[9].

Architektura

Murowany z kamienia i cegły oraz orientowany budynek synagogi został wzniesiony na planie prostokąta w stylu późnobarokowym i przykryty czterospadowym dachem. Z jego pierwotnej bryły nie zachowały się wyłącznie schody prowadzące niegdyś bezpośrednio na piętro przybudówki zachodniej, do galerii babińca[10]. W dolnej kondygnacji przybudówki, oświetlonej półkolistymi oknami, mieści się wejście do synagogi. W pięcioosiowych elewacjach północnej i południowej oraz trzyosiowej elewacji wschodniej występują dwa poziomy prostokątnych okien, osadzonych w głębokich niszach zamkniętych łukiem odcinkowym[17][18]. Na dekorację zewnętrzną składają się zaokrąglone narożniki i ramowy podział ścian, zwieńczonych profilowanymi gzymsami, przez zastosowanie pilastrów[17][18][23]. Rozmieszczenie pilastrów na elewacji odpowiada dziewięciopolowemu układowi głównej (męskiej) sali modlitewnej we wnętrzu, o proporcjach zaczerpniętych ze złotego podziału[24]. Z wyposażenia zachowały się klepkowe, drewniane drzwi wejściowe na obu poziomach przybudówki[9][18][20].

W okresie funkcjonowania synagogi wschodnią część wnętrza zajmowała prostokątna główna sala modlitewna, a zachodnią część – izba szkolna i na piętrze ponad nią babiniec, z którego kobiety śledziły przebieg nabożeństwa przez obszerną arkadę[10].

Sala modlitewna dla mężczyzn z wolnostojącą bimą opartą na czterech filarach jest przykryta dziewięciopolowym sklepieniem żaglowym[4][17][25][3]. Plan ten, charakterystyczny dla synagog barokowych, rozwijał się od początku XVII w. na terenie Polski[26][27]. Filary, zgodnie z tendencją zarysowaną pod koniec XVIII w., stoją na zewnątrz linii złotego podziału, co pozwoliło zwiększyć przestrzeń pola centralnego[28][29].

Polichromia

Wnętrze synagogi

W obrębie bimy zachowały się fragmenty polichromii w stylu rokokowym[20], która pokrywała pierwotnie całe wnętrze synagogi. Należy do nich przedstawienie Lewiatana jako długiej ryby zwiniętej w okrąg na tle spienionych wód wewnątrz sklepienia, iluzjonistyczne gzymsy w żaglach sklepienia, draperie na ścianach tarczowych arkad oraz ornamenty roślinne w podłuczach[22][17][18][8].

Pierwsza dekoracja malarska wnętrza, wykonana na pobiale prawdopodobnie temperą klejową[30], pochodziła zapewne z okresu budowy pod koniec XVIII w.[17][4] Kompozycja była zbliżona do późniejszej, jeśli nie liczyć imitowanej marmoryzacji w podłuczach arkad, natomiast kolorystyka opierała się na bieli, ochrze, umbrze, sienie i czerni[30]. Polichromia została przemalowana w żywych kolorach z wyrazistym światłocieniem około połowy XIX w.[30] Trzecia warstwa powstała w latach 1928–1935, ukończona przez Aharona Josefa Garfinkela[17][e]. Marmoryzację w podłuczach zastąpił wówczas ornament roślinny, dodane zostały prawdopodobnie barokowe żagielki w rogach sklepienia, forma uległa uproszczeniu, a światłocień – spłyceniu[31]. Podczas konserwacji w 2013 odkrywki wcześniejszych warstw zostały udokumentowane i z uwagi na niemożliwość usunięcia odwróceń światłocienia powstałych w latach trzydziestych lub sześćdziesiątych po zakonserwowaniu zamalowane zgodnie z ostatnią warstwą kompozycyjną[32].

Rabini

  • Ciwi Elimejlech (1745–1821)
  • Dawid Elimejlech (1804–1874, syn Ciwiego)
  • Eleazar Elimejlech (brat Dawida)
  • Szlomo Elimejlech (1813–1893, syn Eleazara)
  • Alter Horowitz (rabin w 1916; pochowany na cmentarzu żydowskim z 1879 pod Żarnowską Górą[5])
  • Jehuda Lejb Spiro (rabin w 1920)
  • Chaim Horowitz
  • Naftali Horowitz
  • Nehemiasz Spiro (syn Jehudy, rabin od 1932)[15]

Uwagi

  1. ↑ Rzadko spotykane wówczas w Galicji budynki murowane były z uwagi na wartość obronną przedmiotem szczególnego zainteresowania kartografów wojskowych. Jedyną taką strukturą wymienioną przez autorów opisu do mapy w Strzyżowie jest kościół parafialny. Pominięty został jednak sklepiony łukowo parter kamienicy wójtowskiej z 1600 w przyległym do kościoła rogu rynku[7].
  2. ↑ Od przełomu XVI–XVII w. Żydzi środkowoeuropejscy zaczęli pod wpływem ruchów mistycznych rezerwować główną salę do celów modlitewnych i dobudowywać do synagog aneksy służące pozostałym funkcjom[11][12].
  3. ↑ Według innego źródła synagoga przetrwała wojnę „w dobrym stanie”[8].
  4. ↑ Jedno ze źródeł podaje dla generalnego remontu datę 2004[17].
  5. ↑ Pozostałe źródła podają nazwisko w formie Aron Garfunkel[4][8][2].

Przypisy

  1. 1 2 3 4 5 6 7 8 Synagoga Żydowska – obecnie Biblioteka Publiczna Gminy i Miasta im. J. Przybosia w Strzyżowie [online], Czarnorzecko-Strzyżowska Lokalna Grupa Działania [dostęp 2025-01-28] [zarchiwizowane z adresu 2014-07-01].
  2. 1 2 3 Synagoga w Strzyżowie [online], Wirtualny Sztetl [zarchiwizowane z adresu 2012-12-21].
  3. 1 2 Michalski 2020 ↓, s. 75.
  4. 1 2 3 4 5 6 7 Bakun 2016 ↓, s. 97.
  5. 1 2 Wnęk 2019 ↓, s. 129.
  6. ↑ Bukowski, Dybaś i Noga 2012 ↓, nr 87.
  7. ↑ Zob. Adam Kluska, Społeczne Muzeum Regionalne Towarzystwa Miłośników Ziemi Strzyżowskiej 1972–2005, Strzyżów: Towarzystwo Miłośników Ziemi Strzyżowskiej, 2005, s. 15.
  8. 1 2 3 4 5 6 Wnęk 2019 ↓, s. 128.
  9. 1 2 3 4 5 6 Synagoga w Strzyżowie [online], Strzyżowski.pl, 4 października 2018 [zarchiwizowane z adresu 2020-10-01].
  10. 1 2 3 4 5 6 Rusek i Skóra 2017 ↓, s. 40.
  11. ↑ Michalski 2015 ↓, s. 5.
  12. ↑ Michalski 2020 ↓, s. 40.
  13. ↑ Wnęk 2019 ↓, s. 126.
  14. ↑ Wnęk 2019 ↓, s. 139.
  15. 1 2 Wnęk 2019 ↓, s. 126–127.
  16. ↑ Wnęk 2019 ↓, s. 127.
  17. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Jadwiga Stęchły, Strzyżów – synagoga, ob. biblioteka publiczna [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 1 kwietnia 2019 [zarchiwizowane z adresu 2023-08-28].
  18. 1 2 3 4 5 6 7 Adam Kluska, Synagoga żydowska w Strzyżowie (obiekt zabytkowy – XVIII w.) [online], Biblioteka Publiczna Gminy i Miasta im. Juliana Przybosia w Strzyżowie [dostęp 2025-01-28] [zarchiwizowane z adresu 2006-06-15].
  19. ↑ Gerard Górnicki, W Strzyżowie nie ma Ewy…, „Profile”, 23, 1971, s. 20.
  20. 1 2 3 4 Rusek i Skóra 2017 ↓, s. 41.
  21. 1 2 Bakun 2016 ↓, s. 98, 100.
  22. 1 2 Bakun 2016 ↓, s. 98.
  23. ↑ Rusek i Skóra 2017 ↓, s. 42.
  24. ↑ Michalski 2020 ↓, s. 118.
  25. ↑ Michalski 2015 ↓, s. 17.
  26. ↑ Michalski 2015 ↓, s. 18, 20.
  27. ↑ Michalski 2020 ↓, s. 53, 55.
  28. ↑ Michalski 2015 ↓, s. 35.
  29. ↑ Michalski 2020 ↓, s. 117.
  30. 1 2 3 Bakun 2016 ↓, s. 99.
  31. ↑ Bakun 2016 ↓, s. 99–100.
  32. ↑ Bakun 2016 ↓, s. 102–103.

Bibliografia

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.