Tupistra

*Tupistra*
	; Tupistra squalida
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	szparagowate
Rodzaj	Tupistra
	Nazwa systematyczna
	Tupistra Ker-Gawler; Bot. Mag. 40: t. 1655 (1814)
	Typ nomenklatoryczny
	Tupistra squalida Ker Gawl.
Synonimy
	Macrostigma Kunth; Platymetra Noronha ex Salisb.; Tricalistra Ridl.;
	Macrostigma Kunth; Platymetra Noronha ex Salisb.; Tricalistra Ridl.;

Tupistra Ker Gawl. – rodzaj roślin z rodziny szparagowatych. Obejmuje 37 gatunków występujących w wilgotnym lesie równikowym^[5] na obszarze od Nepalu do południowych Chin, Półwyspu Indochińskiego i Malezji^[3].

Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckiego słowa τυπίς (tupis – pobijak, tłuczek) i odnosi się do kształtu znamienia słupka^[6].

Morfologia

Pokrój: Wieloletnie, bezłodygowe rośliny zielne^[7].

Pędy: Podnoszące się, rzadziej płożące, grube, nieco drewniejące kłącze^[8], niekiedy bulwiaste^[7].

Liście: Liście odziomkowe, wiązkowate lub naprzeciwległe i dwurzędowe^[8], jajowate do wąsko lancetowatowych, nibyogonkowe, u nasady zgrubiałe^[7].

Kwiaty: Zebrane od dwóch do wielu w kłos, wyrastający z kąta liścia na nagim głąbiku^[8]. Wsparte przysadkami trójkątnymi do jajowatych, zwykle krótszymi od kwiatów^[8]. Okwiat sześcio- lub ośmiolistkowy. Listki okwiatu mięsiste, zrośnięte od połowy do dwóch trzecich długości w rurkę, powyżej rozpostarte^[8], fioletowawe, białawe lub żółtobrązowe^[9], niekiedy u nasady przezroczyste^[7]. Sześć lub osiem pręcików niemal na całej długości przyrośniętych do rurki okwiatu^[8]. Pylniki dołączone grzbietowo, położone niżej od znamienia^[8]. Zalążnia trój- lub czterokomorowa, z dwoma zalążkami w każdej komorze^[8]. Szyjka słupka cylindryczna^[8], długa (do 12 mm)^[7], zwieńczona dużym (o średnicy do 6 mm)^[7], tarczowatym lub grzybkowatym, mięsistym znamieniem^[8].

Owoce: Brązowawe, zaostrzone^[9], jednonasienne jagody^[8].

Rośliny podobne: Rodzaj Tupistra jest blisko spokrewniony z rodzajem Rohdea, od którego różni się głównie kolorem listków okwiatu (które u Rohdea są bladożółte do zielonkawych), wydatną szyjką słupka, szerszą od zalążni oraz brązowawymi i zaostrzonymi jagodami (u Rohdea czerwonymi lub pomarańczowymi i kulistawymi)^[9]. Innym rodzajem roślin podobnych do Tupistra są te z rodzaju aspidistra, które tworzą jedno- lub dwukwiatowe kwiatostany^[10].

Genetyka: Podstawowa liczba chromosomów x wynosi 19^[7].

Systematyka

Pozycja systematyczna: Rodzaj z plemienia Convallarieae w podrodzinie Nolinoideae rodziny szparagowatych (Asparagaceae)^[11]^[2].

Wykaz gatunków^[3]

Tupistra breviscapa Aver. & N.Tanaka
Tupistra cardinalis Aver., N.Tanaka & Son
Tupistra clarkei Hook.f.
Tupistra densiflora Aver., N.Tanaka & Nghiem
Tupistra elegans N.Tanaka
Tupistra extrorsandra (Odyuo, D.K.Roy & Aver.) N.Tanaka & Aver.
Tupistra fungilliformis F.T.Wang & S.Yun Liang
Tupistra gracilis Aver. & N.Tanaka
Tupistra grandis Ridl.
Tupistra grandistigma F.T.Wang & S.Yun Liang
Tupistra hongheensis G.W.Hu & H.Li
Tupistra khangii Aver., N.Tanaka & Vislobokov
Tupistra khasiana D.K.Roy, A.A.Mao & Aver.
Tupistra kressii N.Tanaka
Tupistra laotica N.Tanaka
Tupistra leonidii D.K.Roy & A.A.Mao
Tupistra malaiana N.Tanaka
Tupistra muricata (Gagnep.) N.Tanaka
Tupistra nagarum Odyuo, D.K.Roy & A.A.Mao
Tupistra natmataungensis Y.H.Tan & H.B.Ding
Tupistra nganii K.S.Nguyen, Aver., N.Tanaka & Nuraliev
Tupistra nutans Wall. ex Lindl.
Tupistra ochracea (Ridl.) N.Tanaka
Tupistra orlovii Aver., N.Tanaka & K.S.Nguyen
Tupistra patula Aver., N.Tanaka & K.S.Nguyen
Tupistra penangensis N.Tanaka
Tupistra pingbianensis J.L.Huang & X.Z.Liu
Tupistra robusta N.Tanaka
Tupistra siphonantha N.Tanaka, Vislobokov & D.P.Hannon
Tupistra squalida Ker Gawl.
Tupistra stoliczana Kurz
Tupistra sumatrensis N.Tanaka
Tupistra theana Aver. & N.Tanaka
Tupistra tripartita Aver., N.Tanaka & K.S.Nguyen
Tupistra tupistroides (Kunth) Dandy
Tupistra urceolata N.Tanaka & W.J.Kress
Tupistra violacea Ridl.

Znaczenie użytkowe

Rośliny lecznicze: Całe rośliny Tupistra nutans są tradycyjnie używane w regionie Himalajów w leczeniu cukrzycy^[12], a w północno-wschodnich Indiach jako środek wzmacniający apetyt^[13].

Rośliny spożywcze: W indyjskim stanie Sikkim roślina o lokalnej nazwie nakima, odnoszonej do Tupistra nutans lub T. clarkei^[14], uprawiana jest z uwagi na jadalne kwiatostany, które są spożywane po ugotowaniu lub wykorzystywane do sporządzania marynat^[15].

Jadalny jest cały kwiatostan nakima, najlepiej z nieotwartymi kwiatami. Na ogół kwiatostan gotuje się i dekantuje, aby usunąć nadmierną goryczkę, a następnie gotuje się z cebulą, pomidorami, chilli, imbirem i czosnkiem, uzyskując pikantną jarzynę. Po przygotowaniu kwiatostany są lekko goryczkowe w smaku i mają konsystencję pieczarki^[14]. Warzywo jest dobrym źródłem błonnika, białka, wapnia, potasu, fosforu i magnezu, a obecne w nim składniki odżywcze są porównywalne z popularnymi warzywami, takimi jak szparagi^[14].

W Tajlandii Karenowie spożywają owoce T. muricata^[16].

Inne zastosowanie: W Butanie pędy kwiatostanowe Tupistra nutans palone są w sziszy^[17].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-05] (ang.).
1 2 Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2022-01-13] (ang.).
1 2 3 4 Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2022-02-04]. (ang.).
↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2022-02-04]. (ang.).
↑ Vislobokov Nikolay A. (i inni). Tupistra khangii (Asparagaceae), a new species from northern Vietnam. „Phytotaxa”. 175 (5), s. 287, 2014-08-15. DOI: 10.11646/phytotaxa.175.5.8.
↑ David Gledhill: The names of plants. Wyd. 4. Cambridge University Press, 2008. ISBN 978-0-511-47376-0.
1 2 3 4 5 6 7 J.G. Conran, M.N. Tamura: Convallariaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Minoru N. Tamura, Liang Songyun: Flora of China. T. 24: Flagellariaceae through Marantaceae. 2000, s. 239.
1 2 3 Noriyuki Tanaka, Dylan P. Hannon, Daniel K. Harder, Leonid V. Averyanov i inni. Tupistra harderi (Asparagaceae), a new species from northern Vietnam. „Kew Bulletin”. 73 (3), s. 31, 2018-09. DOI: 10.1007/S12225-018-9756-3.
↑ Noriyuki Tanaka, Dylan P. Hannon, Nikolay A. Vislobokov. Tupistra siphonantha (Asparagaceae), a new species from Lao P.D.R. with a simple pistil. „Kew Bulletin”. 73 (3), s. 32, 2018-09. DOI: 10.1007/s12225-018-9754-5.
↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2022-02-04]. (ang.).
↑ PrasenjitP. Mondal PrasenjitP., Ajay KumarA.K. Dalai Ajay KumarA.K. (red.), Sustainable utilization of natural resources, Boca Raton 2017, ISBN 978-1-4987-6184-0, OCLC 975226846 .
↑ = K. V. Krishnamurthy, Bir Bahadur (red.): Ethnobotany of India. Wyd. 1. T. 3: North-East India and the Andaman and Nicobar Islands. 2017. ISBN 978-1-315-36583-1. OCLC 1003930404.
1 2 3 K. Pradheep, B. Lepcha, R. S. Rathi, V. K. Vikas i inni. “Nakima” (Tupistra clarkei Hook.f., Asparagaceae): a potential vegetable crop of Sikkim, India. „Genetic Resources and Crop Evolution”. 67 (6), s. 1619–1626, 2020-08. DOI: 10.1007/s10722-020-00916-5.
↑ PramodP. Rai PramodP., Common Flora of South Sikkim: A glance to ethnicity and diversity of common flora of South Sikkim, Notion Press, 16 listopada 2018, ISBN 978-1-64429-692-9 (ang.).
↑ Arshad MehmoodA.M. Abbasi Arshad MehmoodA.M., Rainer W.R.W. Bussmann Rainer W.R.W. (red.), Ethnobiology of mountain communities in Asia, Cham, Switzerland 2021, ISBN 978-3-030-55494-1, OCLC 1244536159 .
↑ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 946, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-05] (ang.).

[apweb-2] 1 2 Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2022-01-13] (ang.).

[kew-3] 1 2 3 4 Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2022-02-04]. (ang.).

[ing-4] Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2022-02-04]. (ang.).

[khang-5] Vislobokov Nikolay A. (i inni). Tupistra khangii (Asparagaceae), a new species from northern Vietnam. „Phytotaxa”. 175 (5), s. 287, 2014-08-15. DOI: 10.11646/phytotaxa.175.5.8.

[nop-6] David Gledhill: The names of plants. Wyd. 4. Cambridge University Press, 2008. ISBN 978-0-511-47376-0.

[kub-7] 1 2 3 4 5 6 7 J.G. Conran, M.N. Tamura: Convallariaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).

[foc-8] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Minoru N. Tamura, Liang Songyun: Flora of China. T. 24: Flagellariaceae through Marantaceae. 2000, s. 239.

[viet-9] 1 2 3 Noriyuki Tanaka, Dylan P. Hannon, Daniel K. Harder, Leonid V. Averyanov i inni. Tupistra harderi (Asparagaceae), a new species from northern Vietnam. „Kew Bulletin”. 73 (3), s. 31, 2018-09. DOI: 10.1007/S12225-018-9756-3.

[sipho-10] Noriyuki Tanaka, Dylan P. Hannon, Nikolay A. Vislobokov. Tupistra siphonantha (Asparagaceae), a new species from Lao P.D.R. with a simple pistil. „Kew Bulletin”. 73 (3), s. 32, 2018-09. DOI: 10.1007/s12225-018-9754-5.

[grin-11] USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2022-02-04]. (ang.).

[dalai-12] PrasenjitP. Mondal PrasenjitP., Ajay KumarA.K. Dalai Ajay KumarA.K. (red.), Sustainable utilization of natural resources, Boca Raton 2017, ISBN 978-1-4987-6184-0, OCLC 975226846 .

[pulla-13] = K. V. Krishnamurthy, Bir Bahadur (red.): Ethnobotany of India. Wyd. 1. T. 3: North-East India and the Andaman and Nicobar Islands. 2017. ISBN 978-1-315-36583-1. OCLC 1003930404.

[nakima-14] 1 2 3 K. Pradheep, B. Lepcha, R. S. Rathi, V. K. Vikas i inni. “Nakima” (Tupistra clarkei Hook.f., Asparagaceae): a potential vegetable crop of Sikkim, India. „Genetic Resources and Crop Evolution”. 67 (6), s. 1619–1626, 2020-08. DOI: 10.1007/s10722-020-00916-5.

[sikkim-15] PramodP. Rai PramodP., Common Flora of South Sikkim: A glance to ethnicity and diversity of common flora of South Sikkim, Notion Press, 16 listopada 2018, ISBN 978-1-64429-692-9 (ang.).

[pwo-16] Arshad MehmoodA.M. Abbasi Arshad MehmoodA.M., Rainer W.R.W. Bussmann Rainer W.R.W. (red.), Ethnobiology of mountain communities in Asia, Cham, Switzerland 2021, ISBN 978-3-030-55494-1, OCLC 1244536159 .

[mabberley-17] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 946, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]