Walhalla (mauzoleum)
 Widok od południa (z brzegu Dunaju) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Kraj związkowy | |
| Miejscowość | |
| Adres |
Walhallastraße 48 93093 Donaustaufm |
| Styl architektoniczny | |
| Architekt | |
| Inwestor |
król Ludwik I Wittelsbach |
| Rozpoczęcie budowy |
1830 |
| Ukończenie budowy | |
| Właściciel |
Rząd Bawarii |
Położenie na mapie Bawarii  | |
Położenie na mapie Niemiec  | |
 49°01′53,35″N 12°13′26,72″E/49,031486 12,224089 | |
| Strona internetowa | |
.svg.png){kind=small}
Walhalla – niemieckie mauzoleum w Donaustauf, pod Ratyzboną w Bawarii. Gmach wzniesiono na wzgórzu Bräuberg nad rzeką Dunaj w latach 1830-1842. Jest jednym z najbardziej znanych miejsc pamięci w Niemczech.
Charakterystyka
Idea stworzenia symbolu pamięci narodu niemieckiego pojawiła się na początku XIX wieku po triumfie Napoleona i upadku Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, gdy krajobraz polityczny w krajach niemieckojęzycznych uległ rozdrobnieniu i pojawiło się uczucie głębokiego upokorzenia. Idea zakładała, że miała powstać świątynia chwały bohaterskich i duchowych czynów Niemców rozumianych jako wspólnota kulturowa oparta przede wszystkim na języku (np. w Walhalli eksponowane są popiersia rosyjskiej carycy Katarzyny II, urodzonego na Dolnym Śląsku Iwana Dybicza – rosyjskiego dowódcy odpowiedzialnego m.in. za tłumienie powstania listopadowego czy króla Anglii i Szkocji – Wilhelma III Orańskiego). Zanim w 1830 roku rozpoczęto budowę gmachu mauzoleum, od końca pierwszej dekady XIX wieku powstawały już pierwsze jego eksponaty (pierwsi zaangażowani rzeźbiarze: Schadow, Tieck, Landolin Ohmacht). Lokalizacje pod gmach wybierano ponad dwadzieścia lat, co wiązało się nie tyle brakiem środków na budowę, co z dynamicznie zmieniającą się sytuacją polityczną w samej Bawarii[1]. Ostatecznie zdecydowano się na malownicze wzgórze Bräuberg (420 m n.p.m.). Nazwa mauzoleum na wzgórzu w Donaustauf pochodzi od Walhalli z mitologii nordyckiej (Wallhall od staronordyjskiego – sala bohaterów), gdzie było to miejsce dedykowane poległym w chwale wojownikom (tzw. Einherjerów), których z pola bitwy zabierały walkirie, a na progu Walhalli witał ich Bragi. Walhalla to w kilku mitologiach europejskich kraina wiecznego szczęścia. W swym kształcie architektonicznym Walhallia z Bawarii nawiązuje do marmurowej greckiej świątyni, szczególnie do Partenonu. Podczas gdy Walhalla w mitologii nordyckiej służyła jako dom dla chwalebnie poległych w bitwie, bawarską Walhallę przeznaczono nie tylko dla wojowników, ale także dla naukowców, pisarzy i duchownych, zarówno mężczyzn, jak i kobiety, choć jak wskazują krytycy ci pierwsi nadal dominują. Dziesiątki lat przed powstaniem nowoczesnego państwa niemieckiego w 1871 roku i stopniowym kształtowaniem się wyraźniej tożsamości niemieckiej, „niemiecki” był początkowo rozumiany jako „germański” i obejmował wszystkie starożytne kultury tworzone przez pelmiona germańskie (m.in. Goci, Wandalowie, Longobardowie, Anglosasi). Walhalla znajduje się w niespełna czterotysięcznym miasteczku Donaustauf na wzniesieniu nad Dunajem, 10 km na wschód od Ratyzbony, w niemieckiej Bawarii. Stanowi własność rządową tego kraju związkowego. We wnętrzu znajdują się popiersia postaci historycznych oraz tablice pamiątkowe. W kilku przypadkach upamiętnieni są autorzy anonimowi dzieł które miały wpływ na kulturę współczesnej Europy. Walhalla została wzniesiona w latach 1830-1842 przez króla Bawarii Ludwika I na podstawie projektu architekta Leo von Klenzego. Pierwszą listę nazwisk osób upamiętnionych w Walhalli kompletował doradca polityczny króla – historyk Johannes von Müller. Dziś swoją propozycje może zgłosić każdy Niemiec co najmniej 20 lat po śmierci upamiętnianej postaci. Koszt popiersia ponosi wnioskodawca a wnioski raz na pięć lat rozpatrywane są przez radę naukową wyznaczoną rząd Bawarii[2][3][4][5].
Upamiętnieni popiersiem
| Pozycja ekspozycji | Postać upamiętniona – (autor popiersia, rok powstania rzeźby) |
|---|---|
| Popiersia w górnym rzędzie na lewo od wejścia | |
| 001 | Henryk I Ptasznik – (autor rzeźby: Johann Gottfried Schadow, 1809. Dalej tylko nazwisko) |
| 002 | Otton I Wielki – (Schadow, 1809) |
| 003 | Konrad II Salicki – (Schadow, 1809) |
| 006 | Fryderyk I Barbarossa – (Franz Xaver Schwanthaler, 1838) |
| 007 | Henryk Lew – (Schadow, 1811) |
| 008 | Fryderyk II Hohenstauf – (Christian Friedrich Tieck, 1814) |
| 009 | Rudolf I Habsburg – (Tieck, 1832) |
| 015 | Erwin von Steinbach – (Landolin Ohmacht, 1811) |
| 016 | Johannes Gutenberg – (Wilhelm Matthiä, 1835) |
| 017 | Jan van Eyck – (Tieck, 1817–1842) |
| 018 | Fryderyk Wittelsbach – (Arnold Hermann Lossow, 1842) |
| 024 | Johann Müller Regiomontanus – (Lossow, 1842) |
| 025 | Mikołaj z Flüe – (Tieck, 1812) |
| 026 | Eberhard V Wirtemberski – (Wagner, 1830) |
| 027 | Hans Memling – (Franz Woltreck, 1841) |
| 028 | Johann von Dalberg – (Lossow, 1867) |
| 029 | Hans von Hallwyl – (ur. 1433 lub 1434) oficer szwajcarski. Dowódca zwycięskich konfederatów w bitwie pod Morat w 1476 roku – (Joseph Maria Christen, 1812)[6]. |
| 035 | Berthold von Henneberg – (Ernst Mayer, 1824) |
| 036 | Maksymilian I Habsburg – (P. Kaufmann, 1811) |
| 037 | Johannes von Reuchlin – (Heinrich Max Imhof, 1835) |
| 038 | Franz von Sickingen – (Ernst von Bandel, 1827) |
| 039 | Ulrich von Hutten – (Joseph Kirchmayer, 1811) |
| 040 | Albrecht Dürer – (Christian Daniel Rauch, 1837) |
| 041 | Georg von Frundsberg, (Max von Widnmann, 1841) |
| 047 | Peter Vischer starszy, (Ferdinand Müller, 1839) |
| 048 | Johannes Aventinus (ur. 1477) pionier filologii klasycznej w Niemczech, uznany za ojca historiografii Bawarii, (Anton Horchler, 1841)[7]. |
| 049 | Wolter von Plettenberg – (Schwanthaler, 1832) |
| 050 | Erazm z Rotterdamu – (Tieck, 1813) |
| 051 | Paracelsus – (Emil Wolff, 1827) |
| 052 | Mikołaj Kopernik – (Schadow, 1807) |
| 058 | Hans Holbein (młodszy) – (Lossow, 1840) |
| 059 | Karol V Habsburg – (Schwanthaler, 1842) |
| 060 | Krzysztof Wirtemberski – (Herman Wilhelm Bissen, 1831) |
| 061 | Aegidius Tschudi (ur. 1505) szwajcarski historyk[8] – (Tieck, 1817) |
| 067 | Wilhelm I Orański – (Tieck, 1815) |
| Popiersia w górnym rzędzie na prawo od posągu Ludwika I | |
| 069 | August Wettyn – (Ernst Rietschel, 1840) |
| 070 | Julius Echter von Mespelbrunn – (Scholl, 1840) |
| 071 | Maurycy Orański – (Tieck, 1815) |
| 072 | Johannes Kepler – (Schöpf, 1842) |
| 073 | Albrecht von Wallenstein – (Tieck, 1812) |
| 079 | Bernard (książę Saksonii-Weimaru) – (Tieck, 1812/13) |
| 080 | Peter Paul Rubens – (Lamine, 1809) |
| 081 | Antoon van Dyck – (Rauch, 1812) |
| 082 | Hugo de Groot – (Tieck, 1814) |
| 088 | Maximilian von und zu Trauttmansdorff (ur. 1584), polityk austriacki w czasie wojny trzydziestoletniej[9] – (Johann Nepomuk Schaller, 1824) |
| 089 | Maksymilian I Bawarski – (Imhof, 1832) |
| 090 | Amalie Elisabeth von Hanau-Münzenberg (ur. 1602), zarządczyni Hesji[10] – (Tieck, 1817) |
| 091 | Maarten Tromp – (Mathieu Kessels, 1825) |
| 092 | Paris von Lodron – (Konrad Eberhard, 1814) |
| 093 | Frans Snyders – (Rauch, 1814) |
| 099 | Karol X Gustaw – (Tieck, 1816) |
| 100 | Johann Philipp von Schönborn (ur. 1605), elektor i arcybiskup Moguncji, książę-biskup Würzburga i biskup Wormacji. Jeden z najważniejszych arcybiskupów archidiecezji mogunckiej[11] – (Tieck, 1818) |
| 101 | Ernest I Pobożny – (Tieck, 1815) |
| 102 | Michiel de Ruyter – (Tieck, 1817) |
| 103 | Otto von Guericke – (Rathgeber, 1811) |
| 104 | Fryderyk Wilhelm I (Wielki Elektor) – (Wichmann, 1828) |
| 105 | Karol V Leopold – (Tieck, 1817) |
| 111 | Wilhelm III Orański – (Haller, 1816) |
| 112 | Ludwik Wilhelm Badeński – (Widnmann, 1842) |
| 113 | Gottfried Wilhelm Leibniz – (Schadow, 1808) |
| 114 | Herman Boerhaave – (Leeb, 1823) |
| 115 | Maurycy Saski – (Tieck, 1813) |
| 116 | Georg Friedrich Händel – (R. Schadow, 1815) |
| 122 | Nicolaus Ludewig Graf von Zinzendorf – (Tieck, 1818) |
| 123 | Burkhard Christoph Münnich – (Lossow, 1841) |
| 124 | Johann Joachim Winckelmann – (R. Schadow, 1814) |
| 125 | Wilhelm (hrabia Schaumburg-Lippe) – (Schadow, 1809) |
| 129 | Albrecht von Haller – (Schadow, 1808) |
| 130 | Anton Raphael Mengs – (Rauch, 1808) |
| 131 | Maria Teresa Habsburg – (Eberhard, 1811/2) |
- Dolny rząd
| Pozycja ekspozycji | Postać upamiętniona – (autor popiersia, rok powstania rzeźby) |
|---|---|
| Popiersia w dolnym rzędzie na lewo od wejścia | |
| 004 | Gotthold Ephraim Lessing – (Tieck, 1813) |
| 005 | Fryderyk II Wielki – (Schadow, 1807) |
| 010 | Christoph Willibald Gluck – (Dannecker, 1812) |
| 011 | Gideon Ernst von Laudon – (Kiesling, 1813) |
| 012 | Wolfgang Amadeus Mozart – (Schwanthaler, 1846) |
| 013 | Ferdynand, książę Brunszwiku-Wolfenbüttel – (Schadow, 1808) |
| 014 | Justus Möser – (Schmidt von der Launitz, 1821) |
| 019 | Gottfried August Bürger – (Tieck, 1817) |
| 020 | Katarzyna II Wielka – (Wredow, 1831) |
| 021 | Friedrich Gottlieb Klopstock – (Schadow, 1808) |
| 022 | Wilhelm Heinse (ur. 1746), jeden z najważniejszych pisarzy okresu Sturm und Drang[12] – (Haller / Mayer, 1826) |
| 023 | Johann Gottfried Herder – (Tieck, 1815) |
| 030 | Immanuel Kant – (Schadow, 1808) |
| 031 | Friedrich v. Schiller – (Dannecker, 1794) |
| 032 | Joseph Haydn – (Robatz, 1810) |
| 033 | Johannes von Müller (ur. 1752), szwajcarski historyk, publicysta i polityk. Ideolog niemieckiego klasycyzmu. Dzięki „Historii Konfederacji Szwajcarskiej” zyskał miano szwajcarskiego Tacyta. Na tym dziele opierał się Schiller pisząc „Wilhlema Tella” Wiele odniesień do Müllera jest również w twórczości Johanna Gottfrieda Herdera i Goethego[13]. – (Schadow, 1808) |
| 034 | Christoph Martin Wieland – (Schadow, 1807) |
| 042 | Gerhard von Scharnhorst – (Rauch, 1830) |
| 043 | Fürst Barclay de Tolly – (Widnmann, 1841) |
| 044 | Gebhard Leberecht von Blücher –(Rauch, 1817) |
| 045 | Karl Philipp Schwarzenberg – (Schaller, 1821) |
| 046 | William Herschel – (Eberhard, 1816) |
| 053 | Iwan Dybicz Zabałkański – (Rauch, 1830) |
| 054 | Heinrich Friedrich Karl vom Stein – (Leeb, 1825) |
| 055 | August Neidhardt von Gneisenau – (Tieck, 1842) |
| 056 | Johann Wolfgang von Goethe – (Tieck, 1808) |
| 057 | Martin Luther – (Rietschel, 1831) |
| 062 | Karol Ludwik Habsburg – (Zauner, 1809) |
| 063 | Joseph Radetzky – (Halbig, 1858) |
| 064 | Friedrich Wilhelm Joseph Schelling –(Tieck, 1809) |
| 065 | Ludwig van Beethoven – (Dietrich, 1822) |
| 066 | Wilhelm I Hohenzollern – (Knoll, 1898) |
| Posągi: | |
| 068 | Ludwik I Wittelsbach – (Ferdinand Freiherr von Miller, 1890) |
| Popiersia w prawym dolnym rogu posągu Ludwika I. | |
| 074 | Otto von Bismarck – (Kurz,1908) |
| 075 | Helmuth Karl Bernhard von Moltke – (Hahn, 1910) |
| 076 | Richard Wagner – (Bleeker, 1913) |
| 077 | Jan Sebastian Bach – (Behn, 1916) |
| 078 | Justus v. Liebig – (Georgii, 1925) |
| 083 | Friedrich Ludwig Jahn – (G. Müller, 1928) |
| 084 | Franz Schubert – (Weckbecker, 1928) |
| 085 | Joseph Görres (ur. 1776), niemiecki nauczyciel, publicysta katolicki, filozof przyrody znany przede wszystkim dzięki czterem tomom mistycyzmu chrześcijańskiego – (Georg Mattes, 1931)[14] |
| 086 | Anton Bruckner – (Rothenburger, 1937) |
| 087 | Max Reger – (G. Müller, 1948) |
| 094 | Adalbert Stifter – (Hajek, 1954) |
| 095 | Joseph Freiherr von Eichendorff – (Knecht, 1957) |
| 096 | W. C. Röntgen – (Rothenburger, 1959) |
| 097 | Max von Pettenkofer – (Fiedler, 1962) |
| 098 | Jakob Fugger – (Ladner, 1967) |
| 106 | Jean Paul – (Sonnleitner, 1973) |
| 107 | Richard Strauss – (Mikorey, 1973) |
| 108 | Carl Maria von Weber – (Schorer, 1978) |
| 109 | Gregor Mendel – (Hafner, 1983) |
| 110 | Albert Einstein – (Uhlig, 1990) |
| 117 | Karolina Gerhardinger – (Uhlig, 1998) |
| 118 | Konrad Adenauer – (Weiland, 1999) |
| 119 | Johannes Brahms – (Knobloch, 2000) |
| 120 | Carl Friedrich Gauss – (Arfmann, 2007) |
| 121 | Edyta Stein – (Brunner, 2009) |
| 126 | Heinrich Heine – (Gerresheim, 2010) |
| 127 | Käthe Kollwitz – (Spiekermann, 2019) |
| 128 | Max Planck |
| 132 | Sophie Scholl – (Eckert, 2003) |
Upamiętnieni tablicą
64 tablice upamiętniające osoby i wydarzenia, na które nie przekazano żadnych szablonów wykonania popiersia. Tablice zainstalowano w momencie otwarcia Walhalli przy samym suficie, w dwóch rzędach jeden nad drugim. Zostały ułożone chronologicznie zgodnie z ruchem wskazówek zegara, według roku śmierci[5].
| Pozycja eksppzycji | Upamiętniona postać | Opis postaci |
|---|---|---|
| Górny rząd, zaczynając od środka nad wejściem | ||
| 1 | Arminius | |
| 2 | Marbod | |
| 3 | Veleda | Germańskia wieszczka z plemienia Brukterer w czasach Wespazjana. Ma znaczenie historyczne ze względu na udział w batawskim powstaniu Juliusza Cywilisa, w którym przepowiedziała zwycięstwo zbuntowanym Germanom[15][16] |
| 4 | Juliusz Cywilis | |
| 5 | Hermanaryk | |
| 6 | Wulfila | |
| 7 | Fritigern | |
| 8 | Alaryk | |
| 9 | Ataulf | |
| 10 | Teoderyk I (król Wizygotów) | |
| 11 | Horsa | |
| 12 | Geiserich | |
| 13 | Hengest | |
| 14 | Odoaker | |
| 15 | Chlodwig I | |
| 16 | Teodoryk Wielki | |
| 17 | Totila | |
| 18 | Alboin | |
| 19 | Teodolinda | |
| 20 | Emmeram z Ratyzbony | |
| 21 | Pepin z Heristalu | |
| 22 | Beda Czcigodny | |
| 23 | Willibrord | |
| 24 | Karol Młot | |
| 25 | Bonifacy-Winfrid | |
| 26 | Pepin Krótki | |
| 27 | Widukind | |
| 28 | Paweł Diakon | |
| 29 | Alkuin | |
| 30 | Egbert (król Anglii) | |
| 31 | Karol Wielki | |
| 32 | Einhard | |
| Dolny rząd, zaczynając od środka nad wejściem | ||
| 33 | Rabanus Maurus | |
| 34 | Arnulf z Karyntii | |
| 35 | Alfred Wielki | |
| 36 | Otto Dostojny | |
| 37 | Arnulf (książę Bawarii) | |
| 38 | Matylda von Ringelheim | |
| 39 | Hrotsvitha | |
| 40 | Bernward z Hildesheim | |
| 41 | Herybert z Kolonii | |
| 42 | Henryk III Salicki | |
| 43 | Lampert von Hersfeld | Kronikarz, autor „Kroniki od stworzenia świata do marca 1077 roku”. Pierwszy opat klasztoru Hasungen (dziś w granicach Zierenberg w Hesji)[17] |
| 44 | Otton z Bambergu | |
| 45 | Otton z Fryzyngi | |
| 46 | Hildegard von Bingen | |
| 47 | Otton I Bawarski | |
| 48 | Engelbert I z Kolonii | |
| 49 | Pieśń o Nibelungach (autor i samo dzieło) | |
| 50 | Walther von der Vogelweide | |
| 51 | Elżbieta z Turyngii | |
| 52 | Leopold VI Sławny | |
| 53 | Hermann von Salza | |
| 54 | Wolfram von Eschenbach | |
| 55 | Meister Gerhard | Pierwszy budowniczy katedry w Kolonii. Zaprojektował kondygnacje gotyckiego chóru katedralnego. Zmarł w 1271 roku[18] |
| 56 | Arnold zum Turm | Uważany jest za założyciela Nadreńskiego Związku Miast[19] |
| 57 | Albertus Magnus | |
| 58 | Rütlischwur | Przysięga Rütli jest elementem narracji historycznej z końca XV wieku, która odegrała ważną rolę we wczesnym okresie nowożytnym jako legenda założycielska Starej Konfederacji i była rozwijana jako narodowy mit Szwajcarii od XIX wieku. Zgodnie z tradycją wyzwoleńczą Rütli, łąka nad Jeziorem Czterech Kantonów, była tajnym miejscem spotkań spiskowców z krajów Uri, Schwyz i Unterwalden. Po zabójstwie bezduszengo komornika Gesslera przez Wilhelma Tella spiskowcy ci przeprowadzili zbrojne powstanie przeciwko tyrańskim komornikom Habsburgów. Od 1860 roku łąka jest również sanktuarium narodowym w Szwajcarii[20] |
| 59 | Fryderyk III Piękny | |
| 60 | Bruno von Warendorp | Radny i burmistrz Lubeki. Jeden z założycieli Hanzy. Zmarł w 1369 roku[21] |
| 61 | Arnold Winkelried | |
| 62 | Wilhelm von Köln | Zmarły ok. 1358. Malarz sakralny. Uważany jest za szefa starszej szkoły malarstwa dolnoreńskiego lub kolońskiego. Jego imię zostało po raz pierwszy odnalezione w Kronice Limburgii z 1380 roku. Jest twórcą serii ołtarzy z końca XIV wieku, których głównymi cechami są żarliwa pobożność i czuła łaska, zwłaszcza w charakterystyce postaci kobiecych, i których formy nawiązują do panującego wówczas stylu gotyckiego. Tego rodzaju obrazy można znaleźć w muzeum oraz w różnych kościołach, m.in. w Kolonii, Monachium, Norymberdze, Frankfurcie nad Menem i Berlinie. W Nadrenii w pobliżu rzeki Ahr przypisywany jest mu duży tryptyk w kościele parafialnym św. Marcina w Kirchsahr w dolinie Sahrbachtal[22] |
| 63 | Adrian von Bubenberg | |
| 64 | Peter Henlein | Był mistrzem ślusarskim w Norynberdze, który później pracował jako zegarmistrz. Przypisuje się mu wynalezienie zegarka, który można nosić na ciele. Zmarł ok. 1485 roku[23][24] |
Galeria
Wewnątrz mauzoleum
.jpg)
_K%C3%A4the_Kollwitz%2526Uwe_Spiekermann%25262019.jpg)
Tablice przy kariatydzie u sufitu
Tablica poświęcona Marbodowi
Front Walhalli (od południa i Dunaju)
Kolumnada boczna
Hitler wizytujący mauzoleum (06.1937)
Walhalle i Dunaj z lotu ptaka- Ruch turystyczny przy obiekcie (wideo)
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Krytycy zwracają uwagę na wyczekiwanie Bawarii na rezultaty bitew i rozstrzygnięcia terytorialne z nich wynikające. Wskazuje się również na fakt, że ojciec Ludiwka I początkowo popierał Napoleona. Langewiesche, D. (2000). Nation, Nationalismus, Nationalstaat in Deutschland und Europa. (Beck'sche Reihe, 1399).
- ↑ Bavarian Palace Administration | Palace | Walhalla [online], www.schloesser.bayern.de [dostęp 2022-02-18].
- ↑ Walhalla [online], www.stmwk.bayern.de [dostęp 2022-02-20] (niem.).
- ↑ Christian Feldmann, 175 Jahre Walhalla – Pathos, Peinlichkeiten, Possen | Sonntagsblatt – 360 Grad evangelisch [online], Sonntagsblatt [dostęp 2022-02-20] (niem.).
- 1 2 Deutsche Welle, Ruhmestempel für Dichter, Denker und Lenker | DW | 18.08.2010 [online], DW.COM [dostęp 2022-02-20] (niem.).
- ↑ Hallwyl, Hans von [online], hls-dhs-dss.ch [dostęp 2022-02-21] (fr.).
- ↑ Aventinus, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-05] (ang.).
- ↑ Gilg Tschudi, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-05] (ang.).
- ↑ Internet-Portal 'Westfälische Geschichte' [online], www.lwl.org, 25 marca 2014 [dostęp 2022-02-21] (niem.).
- ↑ Internet-Portal 'Westfälische Geschichte' [online], www.lwl.org, 25 marca 2014 [dostęp 2022-02-23] (niem.).
- ↑ Biographie von Johann Philipp von Schönborn - regionalgeschichte.net [online], www.regionalgeschichte.net [dostęp 2022-02-23].
- ↑ Wilhelm Heinse, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-05] (ang.).
- ↑ Johannes von Müller, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-05] (ang.).
- ↑ Joseph von Görres, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-05] (ang.).
- ↑ Daria Janiszewska-Sieńko, Wieszczka w świecie starożyrnych Germanów. Studium Porównawcze, „Studia Podlaskie”, 2019.
- ↑ P.L. Kessler, Kingdoms of the Germanic Tribes - Bructeri [online], www.historyfiles.co.uk [dostęp 2022-02-23] (ang.).
- ↑ Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters [online].
- ↑ Meister Gerhard · Dombauhütte Köln [online], www.koelner-dombauhuette.de [dostęp 2022-02-20].
- ↑ Rheinischer Städtebund – Information | Kultursalon Koblenz [online] [dostęp 2022-02-20] (niem.).
- ↑ Rütli, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-02-20].
- ↑ Bruno von Warendorp [online], www.hanse.org [dostęp 2022-02-20] (ang.).
- ↑ Die deutsche Malerei von Meister Wilhelm von Köln bis Adam Elsheimer Nchbildungen von fünfzig Hauptwerken, OCLC 1073909695.
- ↑ Peter Henlein, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-05] (ang.).
- ↑ Peter Henlein and “The Immortal Heart” – Deutsches Uhrenmuseum [online], www.deutsches-uhrenmuseum.de [dostęp 2022-02-20].
- ↑ Portal (od północy) ze sceną z bitwy w Lesie Teutoburskim. Pierwszy od lewej: Arminius z (Herman)