Wybory parlamentarne we Włoszech w 2018 roku

Wybory parlamentarne we Włoszech w 2018 roku odbyły się 4 marca 2018. W ich wyniku wybranych zostało 630 członków Izby Deputowanych i 315 członków Senatu XVIII kadencji.

Podłoże

Decyzję w sprawie terminu wyborów na mocy artykułu 60 konstytucji[1] z dnia 22 grudnia 1947 podjął prezydent Sergio Mattarella zaraz po rozwiązaniu parlamentu w dniu 28 grudnia 2017[2].

Kampania wyborcza

Pierwszą fazę kampanii wyborczej naznaczyło noworoczne orędzie prezydenta Mattarellego, w którym zaznaczył, że partie polityczne mają obowiązek przedstawiania „realistycznych programów”[3].

Hasła wyborcze

Partia Oryginalny slogan Przypisy
Partia Demokratyczna Avanti, insieme [4][5]
Ruch Pięciu Gwiazd Partecipa, Scegli, Cambia [6][7]
Forza Italia Onestà, Esperienza, Saggezza [8][9]
Liga Północna Prima gli Italiani [10][11]
Wolni i Równi Per i molti, non per i pochi [12][13]
Bracia Włosi Il voto che unisce l'Italia [14][15]
Więcej Europy Più Europa, serve all'Italia [16][17]
Razem Insieme è meglio [18][19]
Ludowa Lista Obywatelska Il vaccino contro gli incompetenti [20][21]
Moc dla Ludzi Potere al Popolo [22][23]
CasaPound Vota più forte che puoi [24][25]

Debaty wyborcze

Inaczej niż w wielu innych krajach zachodnich, we Włoszech debaty wyborcze między liderami partii nie są tak powszechne przed wyborami parlamentarnymi[26]; w rzeczywistości ostatnia debata między dwoma głównymi kandydatami do stanowiska premiera Silvio Berlusconim i Romano Prodim odbyła się w 2006 roku[27]. W ostatnich latach, z kilkoma wyjątkami, prawie każdy główny przywódca polityczny odmawiał udziału w debacie wyborczej z innymi kandydatami, preferując wywiady z gospodarzami programów telewizyjnych i dziennikarzami[28][29][30].

Nowe prawo wyborcze

W wyniku referendum konstytucyjnego z 2016 roku i dwóch różnych wyroków Trybunału Konstytucyjnego prawa wyborcze do dwóch izb włoskiego parlamentu nie były jednolite. W październiku 2017 roku PD, AP, FI, LN i mniejszości porozumiały się w sprawie nowego prawa wyborczego[31], które zostało zatwierdzone przez Izbę Deputowanych przy 375 głosach „za” i 215 „przeciw”[32] oraz Senacie stosunkiem głosów 214 "za" do 61 "przeciw"[33]. Reformie sprzeciwiały się M5S, MDP, SI, FdI i mniejsze partie.

Tak zwane Rosatellum bis, nazwane od Ettore Rosato (lider PD w Izbie Deputowanych), jest systemem mieszanym, 37% mandatów przydzielonych jest przy użyciu metody głosowania pierwszorzędnego, pozostałe 63% przy zastosowaniu metody Hare’a-Niemeyera, z jedną turą głosowania[34][35].

Komitety wyborcze

Zestawienie koalicji i list partyjnych reprezentowanych w co najmniej połowie okręgów w wyborach do Izby Deputowanych i/lub Senatu Republiki[36].

ListaLiderUsytuowanie na scenie politycznejGłówna ideologiaOkręgi, w których są prezentowane
Izba Deputowanych
(29 = 100%)
Senat
(21 = 100%)
Koalicja CentroprawicowaForza Italia (FI)Silvio BerlusconiCentroprawicaKonserwatywny liberalizm2719
Liga Północna (LN)Matteo SalviniPrawicaFederalizm, nacjonalizm, prawicowy populizm, eurosceptycyzm2820
Bracia Włosi (FdI)Giorgia MeloniPrawicaNarodowy konserwatyzm, konserwatyzm społeczny, nacjonalizm2719
My z Włochami - Unia Centrum (NCI-UdC)Raffaele FittoCentrumKonserwatywny liberalizm, chadecja2820
Inne: centroprawicowa "Dolina Aosty" (NcI) w regionie Dolina Aosty
Koalicja CentrolewicowaPartia Demokratyczna (PD)Matteo RenziCentrolewicasocjaldemokracja, proeuropeizm, reformizm2820
+Europa (+E)Emma BoninoCentrumproeuropeizm, liberalizm2820
Ludowa Lista Obywatelska (CP)Beatrice LorenzinCentrumChadecja, konserwatyzm społeczny2820
Razem (I)Giulio SantagataCentrolewicaProgresywizm, liberalny socjalizm, ekologia2719
Inne: SVP - PATT w regionach Tyrol Południowy i Trydent-Górna Adyga; VdA w regionie Dolina Aosty.
Ruch Pięciu Gwiazd (M5S)Luigi Di MaioEurosceptycyzm, demokracja bezpośrednia, demokracja elektroniczna2921
Wolni i Równi (LeU)Pietro GrassoLewicaSocjaldemokracja, ekosocjalizm2820
CasaPound (CPI)Simone Di StefanoSkrajna prawicaNeofaszyzm2820
Siła dla Ludzi (PaP)Viola CarofaloSkrajna lewicaSocjalizm, komunizm, ekosocjalizm2820
Il Popolo della Famiglia (PdF)Mario AdinolfiPrawicaKonserwatyzm społeczny2618
Włochy dla Włochów (IaI)Roberto FioreSkrajna prawicaNeofaszyzm, antykapitalizm2114
Partia Komunistyczna (PC)Marco RizzoSkrajna lewicaKomunizm, marksizm-leninizm1714
Partia Ludzkiej Wartości (PVU)Pasquale RugaHumanizm1914
Włoska Partia Republikańska - ALA (PRI-ALA)Denis VerdiniCentrumSocjalliberalizm, proeuropeizm1311
Per una Sinistra Rivoluzionaria (PuSR)Marco FerrandoSkrajna lewicaKomunizm, marksizm, trockizm1310

Pozostałe komitety/listy wyborcze

  • 10 Volte Meglio, lider: Andrea Dusi, obecna w 14 okręgach wyborczych tylko do Izby Deputowanych
  • Autodeterminatzione, lider: Anthony Muroni, obecna w okręgu wyborczym Sardynia do Izby Deputowanych i Senatu
  • Narodowy Blok Wolności, lider: Massimo Renato Lorenzo Mallucci de Mulucci, obecna w 5 okręgach wyborczych tylko do Izby Deputowanych
  • Chrześcijańska Demokracja, lider: Giovanni Angelo Fontana, obecna w okręgu wyborczym Lazio do Senatu
  • Destre Unite - Forconi, lider: Massimiliano Panero, obecna w 2 okręgach wyborczych do Senatu
  • Darmowe Loty do Włoch, obecna w okręgu zagranicznym (Ameryka Północna i Środkowa) tylko do Izby Deputowanych
  • Wielkie Południe (GS), lider: Marco Reguzzoni, obecna w 4 okręgach wyborczych do Izby Deputowanych i 2 okręgach wyborczych do Senatu
  • Włochy w Sercu, lider: Mauro Tiboni, obecna w okręgu wyborczym Lombardia 3 do Izby Deputowanych
  • Lista del Popolo per la Costituzione, lider: Antonio Ingroia, obecna w 9 okręgach wyborczych do Izby Deputowanych i 7 okręgach wyborczych do Senatu
  • Ruch Stowarzyszeniowy Włochów Zagranicą (MAIE), lider: Ricardo Merlo, obecny w okręgu zagranicznym (Ameryka Północna i Środkowa oraz Ameryka Południowa) do Izby Deputowanych i Senatu
  • Ruch Wolności, obecny w okręgu zagranicznym (Europa) do Izby Deputowanych i Senatu
  • Pakt dla Autonomii, lider: Massimo Moretuzzo, obecny w okręgu Friuli-Wenecja Julijska do Izby Deputowanych i Senatu
  • Per Tutti - Pour Tous - Pe Tcheut (lista łączy: Autonomie Liberté Participation Écologie + Stella Alpina + Pour Notre Vallée), obecna w okręgu Dolina Aosty do Senatu[37]
  • Rinascimento Mir, lider: Gerardo Meridio, obecna w okręgu Friuli-Wenecja Julijska do Izby Deputowanych i Senatu
  • Odpowiedź Obywatelska, obecna w okręgu Dolina Aosty do Izby Deputowanych i Senatu[38]
  • Jesteśmy (Siamo), lider: Dario Miedico, obecna w okręgu Friuli-Wenecja Julijska do Izby Deputowanych i Senatu
  • SMS - Stato Moderno Solidale, liderka: Silvana Arbia, obecna w okręgu Basilicata do Senatu
  • UNITA, obecna w okręgu zagranicznym (Ameryka Południowa) do Senatu
  • Południowoamerykańska Unia Włoskich Emigrantów (USEI), obecna w okręgu zagranicznym (Ameryka Południowa) do Senatu.

Frekwencja wyborcza

Region Godzina
12:00 19:00 23:00
Abruzja 19,38% 61,29% 73,32%
Dolina Aosty 21,24% 59,01% 72,27%
Apulia 17,97% 53,67% 70,16%
Basilicata 16,27% 53,12% 68,90%
Kalabria 15,11% 49,55% 60,21%
Kampania 16,96% 52,45% 70,68%
Emilia-Romania 22,72% 65,97% 76,09%
Friuli-Wenecja Julijska 22,56% 62,46% 75,22%
Lacjum 18,88% 54,52% 72,57%
Liguria 21,78% 61,19% 71,46%
Lombardia 20,92% 63,12% 77,96%
Marche 19,81% 62,22% 78,34%
Molise 17,88% 56,56% 69,04%
Piemont 20,44% 61,88% 75,84%
Sardynia 18,34% 52,41% 62,99%
Sycylia 14,27% 47,06% 64,44%
Toskania 21,17% 63,88% 77,55%
Trydent-Górna Adyga 20,85% 60,57% 74,35%
Umbria 20,55% 64,86% 78,42%
Wenecja Euganejska 22,24% 64,56% 78,01%
Cały kraj 19,43% 58,56% 73,41%
Źródło: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

Wyniki wyborów do Izby Deputowanych

Ogólne wyniki

Koalicja Partia Metoda proporcjonalna Metoda głosowania pierwszorzędnego Włosi za granicą Razem
mandaty
+/–
Głosy % Mandaty Głosy % Mandaty Głosy % Mandaty
Koalicja Centroprawicowa Liga Północna (LN)5 691 92117,377312 147 61137,0053232 07821,493126 108
Forza Italia (FI)4 590 77414,015942101 3
Bracia Włosi (FdI)1 426 5644,35191433 24
My z Włochami - Unia Centrum (NCI-UdC)428 2981,300011 845 1,0900
Razem1511113265 140
Ruch Pięciu Gwiazd (M5S)10 697 99432,6613310 727 56732,6893188 93317,501227 119
Koalicja Centrolewicowa Partia Demokratyczna (PD)6 101 83618,72867 497 81422,8522285 42926,44 5113 180
+Europa (+E)836 8372,550260 8595,63 13
Razem (I)196 7660,600000
Ludowa Lista Obywatelska (CP)177 8250,540230 375 2,8102
SVP - PATT134 6510,412204 1
Razem88286122 223
Wolni i Równi (LeU)1 109 1983,38141 113 3693,39061 7145,71014
Ruch Stowarzyszeniowy Włochów Zagranicą (MAIE)00104 5389,6811 1
Południowoamerykańska Unia Włoskich Emigrantów (USEI)0065 3636,0511
Razem630

Głosowanie proporcjonalne

Partia Głosy % Mandaty
Ruch Pięciu Gwiazd 10 697 994 32,66 133
Partia Demokratyczna 6 134 727 18,72 86
Liga Północna 5 691 921 17,37 73
Forza Italia 4 590 774 14,01 59
Bracia Włosi 1 426 564 4,35 19
Wolni i Równi 1 109 198 3,38 14
+Europa 836 837 2,55 0
My z Włochami 428 298 1,30 0
Siła dla Ludzi 370 320 1,13 0
CasaPound 310 793 0,94 0
Il Popolo della Famiglia 218 866 0,66 0
Razem 196 766 0,60 0
Ludowa Lista Obywatelska 177 825 0,54 2
SVP - PATT 134 651 0,41 0
Włochy dla Włochów 126 207 0,38 0
Partia Komunistyczna 106 182 0,32 0
Partia Ludzkiej Wartości 47 953 0,14 0
10 Volte Meglio 36 959 0,11 0
Per una Sinistra Rivoluzionaria 29 176 0,08 0
Włoska Partia Republikańska - ALA 20 943 0,06 0
Wielkie Południe 19 846 0,06 0
Autodeterminatzione 19 307 0,06 0
Lista del Popolo per la Costituzione 9 689 0,02 0
Pakt dla Autonomii 7 079 0,02 0
Narodowy Blok Wolności 3 553 0,01 0
Jesteśmy (Siamo) 1 428 0,00 0
Rinascimento - Moderati in Rivoluzione 772 0,00 0
Włochy w Sercu 574 0,00 0
Razem 32 755 044 100 386
Nieważne / puste / nieprzypisane głosy1 161 4163,42
Razem / frekwencja33 916 46072,93
Zarejestrowani wyborcy46 505 499
Źródło: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

Głosowanie pierwszorzędne

Partia Głosy % Mandaty
Koalicja Centroprawicowa 12 147 611 37,00 111
Ruch Pięciu Gwiazd 10 727 567 32,68 93
Koalicja Centrolewicowa 7 502 056 22,85 28
Wolni i Równi 1 113 969 3,39 0
Ludowa Lista Obywatelska 372 022 1,13 0
CasaPound 312 192 0,95 0
Il Popolo della Famiglia 219 535 0,66 0
Włochy dla Włochów 125 903 0,38 0
Partia Komunistyczna 106 748 0,32 0
Partia Ludzkiej Wartości 47 953 0,14 0
10 Volte Meglio 37 325 0,11 0
Inni 0
Razem 32 825 399 100 232
Nieważne / puste / nieprzypisane głosy1 091 0613,22
Razem / frekwencja33 916 46072,93
Zarejestrowani wyborcy46 505 499
Źródło: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

Głosowanie za granicą

Dwunastu członków Izby Deputowanych wybieranych jest przez Włochów zamieszkałych za granicą. Dwaj członkowie są wybierani z Ameryki Północnej i Ameryki Środkowej (w tym większość Karaibów), czterech członków z Ameryki Południowej (w tym Trynidadu i Tobago), pięciu członków z Europy i jeden członek z reszty świata (Afryka, Azja, Oceania i Antarktyda). Wyborcy w tych regionach wybierają z list kandydatów i mogą również głosować preferencyjnie na poszczególnych kandydatów. Mandaty rozdzielane są za pomocą metody proporcjonalnej.

Prawo wyborcze pozwala stronom tworzyć różne koalicje na listach za granicą, w porównaniu do list we Włoszech; w rzeczywistości Forza Italia, Lega i Bracia Włoch utworzyli ujednoliconą listę w okręgach zagranicznych[39].

Partia (lub zunifikowane listy wyborcze) Głosy % Mandaty
Partia Demokratyczna285 42926,445
FILNFdI232 07821,493
Ruch Pięciu Gwiazd188 93317,501
Ruch Stowarzyszeniowy Włochów Zagranicą104 5389,681
Południowoamerykańska Unia Włoskich Emigrantów65 3636,051
Wolni i Równi61 7145,710
+Europa60 8595,631
Ludowa Lista Obywatelska30 3752,810
Latin America Tricolor Union24 9392,310
My z Włochami11 8451,090
Ruch Wolności10 2970,950
Włoska Partia Republikańska - ALA2 2140,200
Darmowe Loty do Włoch9460,080
Razem 100 12
Nieważne / puste / nieprzypisane głosy
Razem / frekwencja29,64
Zarejestrowani wyborcy4 230 854
Źródło: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

Wyniki wyborów do Senatu

Ogólne wyniki

Koalicja Partia Metoda proporcjonalna Metoda głosowania pierwszorzędnego Włosi za granicą Razem
mandaty
+/–
Głosy % Mandaty Głosy % Mandaty Głosy % Mandaty
Koalicja Centroprawicowa Liga Północna (LN)5 317 01917,623711 323 36037,4920257 39
Forza Italia (FI)4 352 38014,43332457 41
Bracia Włosi (FdI)1 286 1224,2671017 17
My z Włochami - Unia Centrum (NCI-UdC)361 7371,19044
Razem77582137 20
Ruch Pięciu Gwiazd (M5S)9 713 76332,21689 729 62132,22440112 58
Koalicja Centrolewicowa Partia Demokratyczna (PD)5 768 10119,12436 943 45022,999254 57
+Europa (+E)712 8442,36011
Razem (I)163 0280,54000
Ludowa Lista Obywatelska (CP)157 2050,52011
SVP - PATT128 2820,42123 1
Dolina Aosty (VdA)11
Razem4414260 63
Wolni i Równi (LeU)987 7063,274990 6273,2804
Ruch Stowarzyszeniowy Włochów Zagranicą (MAIE)11
Południowoamerykańska Unia Włoskich Emigrantów (USEI)0065 3636,0511
Razem315

Głosowanie proporcjonalne

Partia Głosy % Mandaty
Ruch Pięciu Gwiazd 9 713 763 32,21 68
Partia Demokratyczna 5 768 101 19,12 43
Liga Północna 5 317 019 17,63 37
Forza Italia 4 352 380 14,43 33
Bracia Włosi 1 286 122 4,26 7
Wolni i Równi 987 706 3,27 4
+Europa 712 844 2,36 0
My z Włochami 361 737 1,19 0
Siła dla Ludzi 319 094 1,05 0
CasaPound 258 797 0,85 0
Il Popolo della Famiglia 211 273 0,70 0
Razem 163 028 0,54 0
Ludowa Lista Obywatelska 157 205 0,52 0
Włochy dla Włochów 149 694 0,49 0
SVP - PATT 128 283 0,42 1
Partia Komunistyczna 101 230 0,33 0
Partia Ludzkiej Wartości 38 749 0,12 0
Per una Sinistra Rivoluzionaria 32 501 0,10 0
Włoska Partia Republikańska - ALA 27 285 0,09 0
Autodeterminatzione 20 468 0,06 0
Wielkie Południe 17 507 0,05 0
Lista del Popolo per la Costituzione 10 267 0,03 0
United Rights – Pitchforks 6 229 0,02 0
Chrześcijańska Demokracja 5 387 0,01 0
Pakt dla Autonomii 5 015 0,01 0
Jesteśmy (Siamo) 1 402 0,00 0
Modern and Solidary State 1 384 0,00 0
Rinascimento - Moderati in Rivoluzione 552 0,00 0
Razem 30 155 021 100,00 193
Nieważne / puste / nieprzypisane głosy1 069 2403,42
Razem / frekwencja31 224 26172,99
Zarejestrowani wyborcy42 778 821
Źródło: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

Głosowanie pierwszorzędne

Partia Głosy % Mandaty
Koalicja Centroprawicowa 11 323 360 37,49 58
Ruch Pięciu Gwiazd 9 729 621 32,22 44
Koalicja Centrolewicowa 6 943 450 22,99 14
Wolni i Równi 990 500 3,28 0
Ludowa Lista Obywatelska 320 210 1,06 0
CasaPound 258 550 0,85 0
Inni 609 583 2,01 0
Razem 30 196 742 100,00 116
Nieważne / puste / nieprzypisane głosy1 027 5093,29
Razem / frekwencja31 224 26172,99
Zarejestrowani wyborcy42 778 821
Źródło: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

Głosowanie za granicą

Partia (lub zunifikowane listy wyborcze) Głosy % Mandaty
Partia Demokratyczna268 61227,092
FILNFdI218 55322,042
Ruch Pięciu Gwiazd174 94817,640
Ruch Stowarzyszeniowy Włochów Zagranicą107 87910,881
Południowoamerykańska Unia Włoskich Emigrantów65 0696,561
Wolni i Równi55 2795,570
+Europa52 4945,290
Ludowa Lista Obywatelska31 2933,150
My z Włochami10 4041,040
Ruch Wolności6 6800,670
Razem 100,00 6
Nieważne / puste / nieprzypisane głosy
Razem / frekwencja
Zarejestrowani wyborcy3 835 780
Źródło: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

Tworzenie rządu

Po ogłoszeniu wyników wyborów, zarówno Luigi Di Maio jak i Matteo Salvini oświadczyli, że muszą otrzymać od prezydenta Sergio Mattarelli zadanie utworzenia nowego gabinetu, ponieważ prowadzili odpowiednio największą partię i największą koalicję[40]. 5 marca Matteo Renzi ogłosił, że Partia Demokratyczna przechodzi do opozycji, a on zrezygnuje z funkcji lidera partii, gdy powstanie nowy gabinet[41].

Przypisy

  1. Art. 60, Constitution of Italy. www.senato.it, 16 listopada 2016. (wł.).
  2. Italy’s President Calls National Elections, as Country Grapples With Economic Pain. wsj.com, 28 grudnia 2017. [dostęp 2017-12-28]. (ang.).
  3. Mattarella, il discorso di fine anno: “I partiti hanno il dovere di programmi realistici. Fiducia nei giovani al voto”. ilfattoquotidiano.it, 2017-12-31. (wł.).
  4. Avanti, insieme
  5. Avanti, insieme. Mozione congressuale di Matteo Renzi
  6. Partecipa, Scegli, Cambia
  7. Partecipa, Scegli, Cambia anche in Europa con la consultazione pubblica sulla sicurezza alimentare. [dostęp 2018-02-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-03-14)].
  8. Forza Italia lancia primo manifesto: onestà, esperienza, saggezza
  9. Coniato il primo manifesto di Forza Italia con lo slogan: "Onestà, Esperiezna, Saggezza"
  10. Prima gli italiani, Salvini invita Di Maio: “Vieni alla nostra manifestazione di Milano”
  11. Con il Governo Salvini, prima gli Italiani
  12. Grasso adotta lo slogan di Corbyn: «Per i molti, non per i pochi»
  13. Assemblea Liberi e Uguali: “Sinistra per i molti e non per i pochi”, Grasso si ispira a Corbyn
  14. Fratelli d'Italia: Il voto che unisce l'Italia
  15. Il voto che unisce l'Italia. [dostęp 2021-05-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-03-02)].
  16. Più Europa – Con Emma Bonino
  17. Più a Europa, per un'Italia libera e democratica
  18. Comitati territoriali "Insieme è meglio!"
  19. Italia Europa Insieme
  20. Civica Popolare – Facebook
  21. Lorenzin presenta Civica Popolare: serve un vaccino contro l'incapacità e il populismo
  22. Le liste di movimento di Potere al Popolo!
  23. Potere al Popolo! – Noi ci stiamo, chi accetta la sfida?
  24. Simone Di Stefano – Vota più forte che puoi! Vota CasaPound!
  25. Il 4 Marzo vota più forte che puoi
  26. La tv orfana dei faccia a faccia, sarà una campagna elettorale senza duelli. lastampa.it, 2018-01-03. (wł.).
  27. Prodi-Berlusconi, duello ad alta tensione. corriere.it, 2006-04-03. (wł.).
  28. Di Maio annulla faccia a faccia con Renzi: non è più lui il leader. rainews.it, 2017-11-06. (wł.).
  29. L'intervista a Luigi Di Maio, candidato premier del M5S. la7.it, 2018-01-16. (wł.).
  30. QUINTA COLONNA - L'intervista: Matteo Renzi. video.mediaset.it. (wł.).
  31. Il patto a quattro Pd-Ap-Lega-Fi regge. Primo ok al Rosatellum, ma da martedì in Aula entra nel mirino dei franchi tiratori. huffingtonpost.it, 2017-10-07. (wł.).
  32. Rosatellum approvato alla Camera. Evitata la trappola dello scrutinio segreto. Via libera al salva-Verdini. repubblica.it, 2017-10-12. (wł.).
  33. Il Rosatellum bis è legge dello Stato: via libera definitivo al Senato con 214 sì. repubblica.it, 2017-10-26. (wł.).
  34. Rosatellum, come funziona la legge elettorale e cosa prevede. corriere.it, 2017-10-07. (wł.).
  35. Rosatellum 2.0, tutti i rischi del nuovo Patto del Nazareno. ilsole24ore, 2017-09-21. (wł.).
  36. Elezioni trasparenti. dait.interno.gov.it, 2018-02-24. (wł.).
  37. Sorteggiato l'ordine dei candidati sulle schede di Camera e Senato per le prossime elezioni: solo il "Centro destra unito" si aggiudica lo stesso numero. 12vda.it, 2018-02-012. (wł.).
  38. Sorteggiato l’ordine dei simboli nelle schede: in cima Pvu (Camera) e Per Tutti (Senato). La Stampa, 2018-02-02. (wł.).
  39. Elezioni, 'Salvini, Berlusconi, Meloni' e il tricolore, il simbolo del centro-destra per l'estero. affaritaliani.it, 21 stycznia 2018. [dostęp 2018-01-21]. (wł.).
  40. Salvini: «La Lega guiderà governo». Di Maio: «Inizia Terza Repubblica». ilsole24ore.com, 2018-03-05. (wł.).
  41. Renzi: "Lascerò dopo nuovo governo. Pd all'opposizione". Ma è scontro nel partito: "Via subito". Orfini: "Percorso previsto dallo statuto". Repubblica, 5 marca 2018. [dostęp 2018-03-05]. (wł.).